آشنایی با ساز چنگ

چنگ گونه‌ای ساز زهی باستانی است و در کنار ساز عود ( بربت ) از مشهورترین سازهای ایران باستان به‌شمار می‌آمده‌است. و به استناد آرای محققان، رد پای قدیمی‌ترین نوع «چنگ» در ایران باستان دیده شده است.

پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته است؛ در اثر تیراندازی، زه مرتعش می شده و صدای کمی به گوش می رسیده است. چنگ های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده است.

به طور کلی،ساز چنگ تاریخچه ای بسیار طولانی را به خود اختصاص داده است و همچنین تاریخ آن مربوط به هزاره سوم می باشد. البته این سازها توسط اجسام گوناگونی تزئین می گشتند که نمونه ای از آن ها سر گوساله می باشد.

از ساز چنگ برای نواختن در معابد و مراسم های مذهبی گوناگون استفاده می شد و نقاشی های بسیار زیادی نیز وجود دارند که اثبات کننده همین موضوع است.

در دوره ساسانیان چنگ معروفترین و محبوبترین سازها بوده است .نقش برجسته های «طاق بستان» نیز نوازندگان چنگ را نشان می دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می نوازند.

در شاهنامه فردوسی نیز از آن فراوان نام برده شده است. نکیسا موسیقیدان معروف در بار خسرو پرویز در نواختن آن مهارت تام داشته است.

غزلیات حافظ را هم که مرور می‌کنیم، سخن از خروش و غلغله و بانگ و تقریر چنگ است.

ساز چنگ در سلسه صفویان نیز از توجه ویژه ای برخوردار بوده است.

آخرین چنگ‌نواز ایرانی در دوران صفویه به نام "سلطان محمد چنگی" بوده است.

ولی بعد از این سلسله کم کم رو به فراموشی رفت و می توان گفت منسوخیت را با خود به همراه داشت.

با این حال امروزه نیز شاهد استادان بسیار بزرگی در زمینه نواختن این ساز هستیم که به دلیل تبحر در نواختن آن، به شهرت جهانی دست پیدا کرده اند.

ساز چنگ را عموما به عنوان یک ساز خاص می شناسند و دلیل آن شکل ظاهری و نحوه نواختن آن می باشد.

این ساز تقریبا مثلثی شکل از جنس چوب افرا و گردو است که در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود؛ لذا تعداد سیم‌هایش می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ متفاوت باشد، که با انگشت نواخته می‌شود . تکنیک نوازندگی در جهان هشت‌انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج‌شده از مستندات باستانی، ده‌انگشتی است.

سازعبارت است از یک قاب مثلث شکل که ضلع عقبی، جعبۀ تقویت کننده صدای ساز، ضلع بالایی، به خطی منحنی که سیم ها بر روی آن ثابت می شوند، و ضلع جلویی، مانند ستونی استوار، نگهدارندۀ دو ضلع دیگر است.

سیم ها غالبا از رودۀ گوسفند و در اصوات بم از جنس فولاد ساخته شده اند. هر سیم یک صوت موسیقی حاصل می کند. تعدادشان حدود ۵۰، همگی به موازات ستون جلویی کشیده شده اند.

در انتهای تحتانی جعبۀ تقویت کننده (ضلع نزدیکتر به نوازنده) جلوی پای راست ۴ و جلوی پای چپ ۳ «پدال» قرار دارد.

انواع چنگ

به طور کلی چنگ‌ها را به چهار دسته‌ی کلی تقسیم می‌کنند:

• چنگ ارکستری
• چنگ سنتی
• چنگ باستانی
• چنگ تزیینی

و از لحاظ «شکل ظاهری» به «17 نوع الگو و فرم چنگ» تقسیم می شود:از جمله می توان از «چنگ زاویه دار»، «چنگ منحنی»، «چنگ ون»، «چنگ کندوگ» و «چنگ ون کنار ساسانی» و «چنگ لیر - چنگی در یونان که به شکل U است» یاد کرد.

امروزه شاهد تلاش استادان بسیار بزرگی در زمینه نواختن این ساز هستیم که به دلیل تبحر در نواختن آن، به شهرت جهانی دست پیدا کرده اند و

کوشش‌هایی در راستای بازسازی این ساز صورت گرفته است.

عبدالعلی باقری‌نژاد، مجید ناظم‌پور و سیامک مهرداد در ایران و فکرت کاراکایا (Fikret Karakaya) در ترکیه، نمونه‌هایی از این ساز را بازسازی نموده‌اند.