سازهای کوبه‌ای - قسمت دوم

همانطور که در بخش اول سازهای خودصدا کوبه ای گفته شد

سازهای کوبه ای سازهایی هستند که تولید صدا در این سازها به وسیله ضربه زدن صورت می گیرد.

حال می تواند این ضربه با دست باشد، می تواند با چوب یا مضراب صورت بگیرد.

تنوع ساز‌های کوبه‌ای کثیرت دارد؛ قسمتی در دسته ساز‌های ایرانی قرار می گیرند و قسمتی در دسته ساز‌های موسیقی غربی قرار می‌گیرند.

در این بخش به شرح و معرفی چند ساز کوبه ای ایرانی میپردازیم.

تنبک

تنبک که به آن ضرب نیز گفته میشود سازی است کوبه ای که برای نواختن آن از تمامی انگشتان دو دست استفاده می شود و از اینرو در میان سازهای کوبه ای منحصر به فرد است.

تنبک شبیه جامی است از جنس چوب که به صورت یک تکه و در اندازه های متفاوت ساخته می شود.

این ساز به دو بخش تنه و نفیر تقسیم می شود که بر روی دهانه تنه که بزرگتر است پوست کشیده میشود و دهانه نفیر که کوچکتر است باز است.

بدنه تنبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می‌ساختند، اما امروزه فقط از جنس چوب درخت گردو، افرا یا توت می‌باشد.

این ساز در انواع تنبک زورخانه، تنبک تکنوازی و تنبک ارکستر ساخته می شود.

معمولا اندازه‌ی تمبکی که در ارکستر به کار می‌رود بزرگتر و تمبک‌های مورد استفاده در تک نوازی‌ها کوچک‌تر است. پوست تمبک در تک نوازی به علت حجم کوچک‌تر آن نازک‌تراست و برای ارکستر از پوست ضخیم‌تر، کهنه و عمل آمده‌ی بز یا میش استفاده می‌شود که باید در تمام نقاطش دارای قطر یکسان باشد. پوست تمبک را با چسب یا سریش بر روی لبه‌ی بیرونی دهانه‌ی بزرگ می‌چسبانند.

برای نت نویسی و نت خوانی تمبک از خط حامل سه خطی استفاده می‌کنند.

تمبک را می‌توان از اجزای جدانشدنی موسیقی سنتی ایرانی برشمرد.

با تلاش های استاد حسین تهرانی تنبک بعنوان سازی مستقل و تکنواز در موسیقی ایران شناخته شد. از نوازندگان معروف این ساز می توان از ناصر فرهنگ‌فر، امیر ناصر افتتاح، محمد اسماعیلی، پژمان حدادی و بهمن رجبی نام برد.

دایره

ساز دایره یکی از ساز های کوبه ای اصیل ایرانی است وبسیار شبیه به ساز دف است اما از نظر شکل ظاهری و صدایی که از آن تولید می شود با دف تفاوت هایی دارد.

دایره از دف کوچکتر است و تعداد زنجیر هایی که به آن وصل شده است از دف بسیار کمتر است، که به دیواره چوبین آن نصب شده است . این خصوصیات صدای این دو را متفاوت می‌کند.

نواختن ساز دایره در کشورهای آسیایی نظیر ایران, افغانستان , تاجیکستان و ... رواج دارد.

دایره زنگی (تمبورین)

دایره زنگی سازی است از خانواده آلات موسیقی کوبه ای .

از زمان‌هاي بسيار قديم تمبورین یا همان دایره زنگی ، يكي از سازهاي مهم در موسیقی فولک در بسياری از فرهنگ‌هاي اروپايي بوده است.

امروزه اين ساز بويژه در كشورهاي مديترانه‌اي رواج دارد كه به عنوان يك ساز rhythm همراه با آوازها و رقص‌ها عمل مي‌كند. كه با دست يا با تكان دادن نواخته مي‌شود.

ساختمان این ساز با تفاوتهایی شبیه دایره است.

این ساز از کمانه ی چوبی دایره ای شکلی به قطر تقریبی 25 سانتی متر و عرض تقریبی 5 سانتی متر تشکیل شده است .بر یک طرف دهانه ی آن پوست چهارپایان یا نوعی پوست پلاستیکی کشیده شده است. در بعضی مواقع هر دو دهانه دایره زنگی باز و بدون پوست هستند.

قاب یا دوره یا چنبر دایره زنگی که کوچکتر از دایره یا دف است به جای حلقه ها یا پولکها یا زنگوله هایی که به جدار داخلی دوره یا قاب دایره نصب می کنند بر بدنه یا دوره دایره زنگی ، شکافهایی تعبیه کردند که در هر شکاف دو صفحه گرد فلزی کوچک سنج مانند موسوم به تال یا زنگ قرار دادندکه با تکان دادن این سازدر مواقع معین می توان از صدای برخورد سنج ها استفاده کرد.

سوراخی در دوره دایره زنگی موجود است که نوازنده انگشت شست دست چپ خود را درون آن می کند تا تسلط بیشتری برای نگهداری ساز داشته باشد. نواختن این ساز هنوز هم در بزمها و جشنها و ارکستر های ایرانی و در بعضی موارد در ارکستر سمفونی مرسوم است.

دف

دف و دایره هر دو از سازهای پرکاربرد در موسیقی کلاسیک ایران هستند با این تفاوت که دف نسبت به دایره از صدای بم‌تری برخوردار می‌باشد که همین امر باعث گردیده تا صدایی کاملاً جذاب و استثنایی داشته باشد.

دایره بیشتر در مراسم شادی و موسیقی محلی استفاده می‌شودامادف جایگاه ویژه‌ای در بین صوفیان و مجالس عارفانه دارد.

گفتنی است خطه‌ی کردستان از دیرباز تاکنون، نقش مهمی در دف‌نوازی و ساخت این ساز در ایران را برعهده داشته است.

ساز دف، بااینکه سالیان دراز به دلایل تاریخی از عرصه‌ی موسیقی ایران جدا مانده بود، اکنون نقش پررنگی در تک‌نوازی و گروه نوازیها ایفا می‌کند.

این ساز از قاب چوبی و رویه‌ی پوستین ساخته می‌شود و شرایط نگه‌داری آن نیز مانند تمبک منحصربه‌فرد است.

ساختمان دف از کلاف اصلی، پوست، حلقه‌ها وگل‌ میخ‌ها تشکیل شده است.

روی قسمت پشت چوب کلاف، یک فرو رفتگی ایجاد می‌گردد که محل قرار گرفتن انگشت شست دست چپ می‌باشد و اصطلاحاً آنرا شستی می گویند.

بر روی دف پوستی کشیده شده است که می تواند از جنس پوست طبیعی و یا مصنوعی باشد.پوست مصنوعی نسبت به پوست‌های طبیعی از برخی جهات ترجیح داردجمله آن می‌توان به داشتن کوک ثابت اشاره کرد‌.

از نوازندگان به نام دف در ایران می‌توان بیژن کامکار و مسعود حبیبی را نام برد. هژار زهاوی از نوازندگان بنام بین‌المللی است.

دُهُل

دهل طبلی بزرگ و دورویه‌ای که هر دو طرف آن پوستی از گاو یا گاومیش دارد، است. در متن‌های مختلف نام آن، داول، تاول و داوول آمده‌است.

شکلی از آن به همراه سرنا در مناطق روستایی نواخته می‌شود. نوازنده، دهل را با ریسمانی که از شانه‌ها می‌گذرد به خود آویخته و با دو مضراب مختلف می‌نوازد.

دهل را از یک طرف با چوب کلفتی به نام چنگال و از یک طرف با چوب باریکتری به نام دیرک می نوازند. البته در نواحی جنوبی ایران مانند هرمزگان و اطراف آن دهل را با دو دست می‌نوازند.

گاهی به جای استفاده از چوگان و ترکه، آن را با دست می نوازند. به ویژه اگر اجرا در مکان سربسته باشد. دهل غالباً در کنار دو ساز سرنا و کرنا مورد استفاده قرار می گیرد.

دهل در مناطق مختلف ایران دارای اندازه های متفاوتی است. بزرگ ترین نمونه های آن را در مناطق کویری یزد، نایین و کاشان می توان یافت که منحصراً در آیین مذهبی عاشورا مورد استفاده قرار می گیرند و برای مردمان آن منطقه مقدس‌اند.

دهل‌های رایج در کردستان اندازه ای متوسط دارند و نمونه دهل بختیاری کوچک تر از آن است.

دهل سیستانی معمولا ایستاده و در حال حرکت می‌نوازند و هیچ ساز دیگری جز سرنا آنرا همراهی نمی‌کند.

جنس و مواد بکار رفته در ساختمان دهل سیستانی :

بدنه : چوب جنگلی (کنده خالی شده یکپارچه) یا فلز (بشکه) که بسیار کم کاربرد است.

پوست : سمت راست که محل برخورد چوب دهل است از پوست بُز نَر یا بُز لاغر و سمت چپ که محل برخورد نَلوک هاست از پوست کُرّه بز یا بُز چاق

طناب : نخ

یکی از معروف ترین دهل و سرنا زن زابل آقای حبیب الله قادر آتشگر می باشد.

سرنا و دهل خراسانی

دهل خراسان

دهل خراسان نیز ساختمانی مشابه با دهل سیستانی دارد با این تفاوت که ارتفاع بدنه‌ی چوبی در دهل خراسانی کمتر است.

دهل خراسانی را با چوب و ترکه می‌نوازند. ضربه‌ی چوب به پوست صدای بم و پرحجمی ایجاد می‌کند، در مقابل صدای برخورد ترکه با پوسته‌ی دهل تیز و زیر است.

نوازنده برای نواختن دهل معمولاً آن را با طنابی به دور گردن یا کمر خود محکم کرده و سپس درحالی‌که چوب یا مضراب را در دست راست گرفته و ترکه در میان انگشتان دست چپ او قرار دارد، به پوسته ضربه می‌زند.