فرهنگ ایرانی پُر است از جشن‌ها و آئین‌هایی که به مناسبت‌های گوناگون و در فصل‌های مختلف سال برگزار می‌شده. آنچه در بیشتر این جشن‌ها به چشم می‌خورد، نوعی شادی و نشاط گروهی است.
یکی از این آئین‌ها که البته کم‌کم به فراموشی سپرده شده، جشن تیرگان است. جشن تیرگان به همراه نوروز، مهرگان و سده از جمله مهم‌ترین جشن‌های ایرانیان باستان بوده که با شکوه خاصی برگزار می‌شد.
تیرگان جشنی است که هر سال برای گرامی داشت ” تیشتر” که ستاره باران آور در فرهنگ ایران باستان است برگزار می‌شود.
هرچند از این روایت معروف‌تر این روایت است: در این روز آرش کمانگیر بالای کوه دماوند رفته و تیر معروفش را پرتاب کرده. تیر از کوه و در و دشت را طی کرده تا در کنار رودخانه «جیحون» بر تنه درخت گردویی نشسته. از آن پس آنجا را مرز ایران و توران تعیین کرده‌اند و هر سال به یادش جشن می‌گیرند.
البته که روایت‌ها در حول و حوش تیرگان به همینجا ختم نمی‌شود. چنان که ابوریحان بیرونی در کتاب «آثار الباقیه» نوشته تیرگان روز بزرگداشت نویسندگان در دوره باستان بوده و بنا به روایت ابوریحان بیرونی، تیرگان روزی است که کیخسرو، شاه ایران بعد از شستشوی خود در چشمه ناپدید شده.
جشن باستانی تیرگان در ذلف آباد فراهان
برخی بر این باور هستند که جشن تیرگان در بنیاد جشن انقلاب تابستانی در آغاز تیرماه بوده‌است. آنچه که اکنون در فراهان بازمانده‌است.
جشن تیرگان هر ساله در یکم تیر ماه در فراهان برگزار می‌شود. این جشن به پاس برداشت گندم انجام می‌شود و ریشه در باورهای مردم ان سامان دارد که تا به امروز نیز زندگانی داشته‌است.
جشن تیرگان فراهان در استان مرکزی به عنوان نخستین جشن تیرگان ایران دی ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده‌است. همچنین این آیین از استان گیلان با نام «تیرماسینزه» در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده‌است.
تیرگان در همه شهرها در یک تاریخ برگزار نمی‌شود. «گاهشماری یکپارچه دین‌هایایران»، تاریخ برگزاری جشن تیرگان را دهم تیرماه می‌داند.
در مازندران جشن تیرگان با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می‌شود.
در شهرهای تهران،کرج، مارلیک در استان تهران، یزد و روستاهای اطراف،میبد، اردکان، کرمان،بم، شیراز،اصفهان، اهواز و همانطور که در بالا ذکر شد ،در منطقه فراهان همچنین در
اروپاو آمریکا روز دهم تیر برگزار می‌شود؛ که البته تعطیل نبودن این روز در ایران و دیگر کشورها گاه باعث می‌شود تا در نزدیکترین روز تعطیل این جشن برگزار شود.
«انجمن کوهنوردان ایران» در روز سیزدهم تیرماه تیرگان در دامنه‌های دماوند در شهر رینه، روز ملی دماوند را در لاریجان آمل برپا می‌کنند.
آئین‌های جشن تیرگان
در برگزاری جشن تیرگان، آیین‌های مخصوصی اجرا می‌شده است که از جمله می‌توان به آب‌پاشی، فال کوزه و دستبند تیر و باد اشاره کرد.
آب‌پاشی
آب در جشن تیرگان اهمیت زیادی دارد و به همین دلیل، این جشن معمولا در کنار رودخانه و چشمه برپا می‌شود. یکی از رسم و رسوم این جشن هم رسم جالب و هیجان‌انگیز آب پاشیدن روی همدیگر است تا گرمای هوای تیر به در شود. «پاشان» یا «سرشوران» و آرزوی بارش باران و دوري از خشكسالي همراه است.
فال کوزه
روز قبل از جشن هر یک از افراد شرکت کننده (بیشتر بانوان) درون کوزه ی سفالیِ سبز رنگی به نام «دوله» که پر از آب بوده و روی آن دستمال سبز ابریشمی کشیده شده و در اختیار دوشیزه ی جوانی قرار داده اند، جسم کوچکی مانند انگشتری، گوشواره، سنجاق سر و غیره را می اندازند. کوزه را زیر درختی همیشه سبز گذاشته و در روز جشن، پس از مراسم آبریزان، همه ی افرادی که در دوله جسمی انداخته اند گرد هم آمده و با صدایی بلند به نوبت شعرهایی می خوانند و دوشیزه در پایان هر شعر یکی از اشیا را از کوزه بیرون می آورد؛ آن شعر مربوط به نیت شخصی است که شیء او از کوزه بیرون آورده شده است.
دستبند تیر و باد
تیرگان روزی است مخصوص آرزومندان. یکی دیگر از رسم های تیرگان هم این است: در ابتدای مراسم و بعد از خوردن شیرینی، بندی که از هفت رنگ پارچه یا ریسمان رنگی بافته شده را به دست می‌بندند، بندی که به آن تیر و باد می‌گویند. ۹ روز بعد و در روز باد در پشت‌بام یا جای بلندی دستبند را به باد می‌سپارند تا آرزوهایشان را با خود ببرد و در حینش این شعر را می‌خوانند:
تیر برو باد بیا
غم برو شادی بیا
به هنگام جشن تیرگان، بنا به فرهنگ و آداب و رسوم خاص مناطق مختلف، کارهای بسیاری نظیر شب نشینی، دید و بازدید، انجام بازی ها و مسابقات محلی، خوردن غذاها و شیرینی های محلی و میوه و گندم، شکستن گردو، آوازخوانی و خواندن اشعار حافظ، شاهنامه و غیره صورت می گیرد.