آشنایی با ساز دونلی در بلاگ عباس رجبی فالادومی

آشنایی با ساز دونلی


دونَلی یا دونِی، سازی بادی و شامل دو نی است که در موسیقی هند، پاکستان و بلوچستان کاربرد دارد.

سازهای موسیقی در سیستان و بلوچستان تنوع زیادی داشته و دارد و شامل:

میشود.

«قیچک» (سرود) شبیه کمانچه و زهی آرشه‌ای است.

«رباب»و «تمبورک» زهی‌هایی هستند که با زخمه یا پنجه نواخته می‌شوند.

«سرنا»، «نَل (نی)»، «شیدی» و «دونَلی» سازهایی بادی هستند.

«سِماء (دف)»، «دهل بزرگ»، «دُهلک»، «دُرُّکُر», «تشتک» و «کوزه» کوبه‌ای هستند.

«بِنجو» یا بینجو» و «هارمونی» نیز از دیگر سازهای متداولی هستند که از طریق هند و پاکستان در موسیقی بلوچستان کاربرد یافته‌اند.

در این مقاله قصد داریم مختصری درباره ساز زیبا «دونلی» صحبت کنیم.

شیرمحمد اسپندار نوازنده ساز دونلی

دونلی از سازهای مهاجر است و حدود نیم‌قرن پیش، از ایالت سِند و بلوچستانِ پاکستان به بلوچستان ایران آورده شد.

«نَل» در بلوچی یعنی نی

به گفته «نصیراحمد ملازهی» در تاریخ ایران باستان ابزاری شبیه به دونلی در تصاویر و نقاشی های به جامانده از آن دوران قابل مشاهده است و ردپای این ساز را در تاریخ باستان می توان پیدا كرد و گذشته از آن در خود بلوچستان تاریخ دیرینه دارد و ساز نوظهوری نیست.

ساز دونلی

جنس این ساز از چوب است و شامل دو نی میباشد که نوازنده هر دو را هنگام نواختن در دهان خود قرار می‌دهد. نوع زبانه و شیوۀ دمیدن در دونلی مانند فلوت‌ ریکوردر است و برخلاف «تک‌نی» که با نفس‌گیری مرتب نواخته می‌شود، به صورت ممتد و نفس‌برگردانی اجرا می‌شود؛ به این معنی که هنرمند با یک نی عمل دم و در نی دیگر بازدم را انجام می‌دهد و می‌تواند بی‌وقفه بنوازد.

لوله‌های صوتی این ساز اصطلاحا نر و ماده‌ هستند و ممکن است اندازۀ آنها یکسان نبوده و کوتاه و بلند باشند.

نی‌های مضاعف این ساز به ‌هم متصل نیستند و نی مونث را اندکی پایینتر از نی مذکر قرار میدهند.

لولۀ صوتی نر برای اجرای «واخوان» (آوا یا هارمونی پیوسته و مداومی که نقش همراهی دارد) و لولۀ صوتی ماده برای اجرای «ملودی» است.

شیرمحمد اسپندار نوازنده ساز دونلی

صوتی ماده، دَه سوراخ دارد که فقط روی شش سوراخ انگشت‌گذاری می‌شود. لولۀ صوتی نر نیز هفت سوراخ دارد و روی هیچ‌کدام انگشت‌گذاری نمی‌شود. سوراخ‌های لولۀ صوتی نر برای ایجاد واخوان‌های گوناگون است و بنا بر نیاز، آنها را با موم مسدود می‌کنند.

لوله‌های صوتی دونلی در پشت، سوراخ صوتی ندارند.

«دونلی»قمیش ندارد و نوازنده در دهانه ورودی آن که بسیار شبیه فلوت است، می‌دمد.

اجرای سازهای دیگر در استان سیستان و بلوچستان به وفور انجام می شود و مدرسان زیادی آنها را تدریس می كنند اما تدریس و یادگیری ساز دونلی به دلیل تكنیك نفس برگردان آن بسیار سخت است و بیشتر به صورت تك نوازی اجرا می شود با این وجود «استاد اسپندار» همراه با گروه موسیقی و با سازهای دیگر آن را اجرا می كرد.

استاد اسپندار نوازنده نامدار ساز دونلی

استاد اسپندار

«هنر نوازندگی دونلی» فاقد نت موسیقی مكتوب است و «استاد اسپندار» به عنوان پیشكسوت و یكی از بهترین ها در این هنر نیز آموزش كلاسیك ندیده و در منطقه بلوچستان سندی مبنی بر مكتوب بودن نت های این ساز وجود ندارد.

نبود نت موسیقی مكتوب، آموزش این ساز را مشكل كرده و استادان فعال در این رشته از جمله«شیرمحمد اسپندار» به صورت چهره به چهره این هنر را فرا گرفتند و به دیگران آموزش می دهند

این ساز را معمولاً در «ذکرهای گواتی»، انواع مقام‌های «زهیروک و «لیکو» و ترانه‌های سَوت» به کار می‌برند.

دونلی گاهی به صورت تک‌نوازی و گاهی با همراهی یک «تمبورک» و یک «دهلک» نواخته می‌شود.

شیرمحمد اسپندار نوازنده ساز دونلی

دونلی که به نام‌های «دونِی»، «دونای» و «دونَل» نیز شناخته می‌شود، از اختصاصی‌ترین سازهای موسیقی نواحی بلوچستان است. مشهورترین نوازندۀ این ساز در ایران استاد شیرمحمد اسپندار است.