آشنایی با ساز دف

یکی از مهمترین سازهای کوبه ای که از دیرباز معمول و متداول بوده است، «دف»میباشد که به لحاظ سادگی ساختمان و قداست، همیشه مورد توجه بوده است.

این ساز با صدای گیرایش هیچ‌گاه متعلق به فرهنگ یا مکان خاصی نبوده امانواختن آن همواره متداول بوده است و هر قوم با توجه به آداب و رسوم و سنتهای حاکم، به طور خاص از آن بهره می‌جستند.

برخی از دف به عنوان ساز اصلی در مجالس سور و شادی و برخی در مراسم جنگ و کارزار و برخی برای اجرای مراسم آئینی مذهبی استفاده میکردند.

وجود ساز دف در حکاکی‌ها و نقش و نگارهای بیستون نشان از این دارد که سابقه تاریخی دف و دف نوازی در موسیقی ایرانی و بالاخص در موسیقی کردی، به پیش از اسلام بر می‌گردد.

بر اساس اسناد تاریخی و ادبیات کهن فارسی، ایرانیان باستان در دوره هخامنشیان و بعدها در دوره ساسانیان، مراسم جشن نوروز و تحویل سال را با دف نوازی همراه می‌کردند.

نمونه‌های بسیاری از دف و دایره در مینیاتورهای دوره‌ی گورکانیان دیده شده است.

نقاشی‌های به جا مانده از دوران صفوی بیانگر این واقعیت است که از دف به همراه نی در مجلس سماع استفاده می‌شده است . کمااینکه در اشعار شعرای کهن پارسی نیز اغلب این دو ساز مکمل هم و باهم نواخته می‌شده است.

شکل چهار گوش دف در تمدن ایلام در قرنهای هفتم و هشتم قبل از میلاد بوده و البته هنوز در برخی کشورهای عربی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ساز دف در کشورهای آسیایی بیش از سایر نقاط جهان استفاده می‌شود و یکی از محبوب‌ترین سازهای سنتی در کشورهای عربی خاورمیانه (عمان، عراق، عربستان سعودی) و همچنین دیگر کشورهای منطقه مانند ترکیه و آذربایجان است. البته در کشورهای آسیای شرقی مانند چین، ژاپن و تایوان و یا کشورهایی مانند ازبکستان، ارمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان، افغانستان و پاکستان نیز از ساز دف استفاده می‌شود.

اما نکته اینجاست که این ساز به لطف و همت ایرانیان به اوج و کمال رسیده و رونق یافته است. به طوری که امروزه از دف به عنوان یکی از سازهای ملی و ارکستری ایران یاد می‌شود. در حال حاضر، این ساز در میان بانوان طرفداران بیشتری داشته و محبوب‌تر است.

از آنجاییکه این ساز یکی از سازهای ملی و ارکستری ماست، آموزش آن براساس نکات خاص و بطور اصولی انجام میگیرد.

تقریبا در همه مناطق ایران این ساز نواخته می‌شود .اما در موسیقی فولکوریک خراسان به ویژه در مشهد و همچنین در استانها مازندران و گیلان رونق بیشتری دارد و مهاجرت «کردها» به این نواحی در رواج آن تاثیر بسزایی داشته است.

موسیقی فولکلوریک خراسان

همانطور که در بالا نیز گفته شد، دف یکی از سازهای کوبه‌ای در موسیقی ایرانی است که شامل حلقه‌ای چوبی است که پوست نازکی بر آن کشیده‌اند و با ضربه‌های انگشت می‌نوازند. این ساز از سازهای ضربی ایرانی شبیه به دایره ولی بزرگ‌تر از آن و با صدای بم‌تر است.

این ساز از سازهای ضربی ایرانی شبیه به دایره ولی بزرگ‌تر از آن و با صدای بم‌تر است.

دف دارای یک قاب چوبی که عرض آن حدود ۵ تا ۷ سانتی‌متر و قطر آن از ۲۵ تا ۴۰ سانتی‌متر است. بر یکی از سطوح این ساز پوست کشیده شده که معمولا پوست حیوانات است و در داخل جدار چوبی آن حدود ۴۰ حلقه‌ی فلزی قرار گرفته است.

این حلقه‌ها با فواصل مساوی صدایی زنگ‌وار تولید کرده به همراه صدای اصلی ساز حالت دلنشین را به وجود می‌آورد.

نوازنده ساز را به طور عمودی، کمی مایل به سمت بدن با دو دست می‌گیرد و انگشت شست خود را دایره سوراخی که در گوشه‌ای از جدار چوبی دایره برای نگه داشتن ساز تعبیه شده قرار میدهد و با بقیه‌ی انگشتان هر دو دستش بر روی سطح پوستی ساز می‌کوبد و همزمان با تکان‌هایی که همراه نواختن دف به ساز می‌دهد سبب لرزش حلقه‌های آویزان در جدار داخلی آن می‌گردد.

در دوران پیش از اسلام دف در موسیقی ایرانی و کُردی حضور داشته به‌طوری‌که رد پای ریتم‌های آن هنوز در موسیقی کردی وجود دارد، اما با ورود اسلام به‌دلیل حرام بودن موسیقی این ساز جهت بقای خود در «خانقاه‌ها و تکایای» کردستان بست نشست و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاه‌های کردستان همدم دراویش کردستان شد و با ذکر و سماء آنها آمیخته شد.

قدیم دف یا دایره کوچک را که چنبر آن از روی و برنج ساخته می‌شد خمک یا خمبک می‌گفتند.

دف‌هایی هم بوده که بر چنبر آن زنگ تعبیه می‌کردند و می‌نواختند. زنگهای دف را «جلاجل» و نوازنده آن را «جلاجل زن» میگفتند.

استاد مسعود حبیبی

«سنندج» پایتخت دف نوازان ایران، اساتید بزرگی در این زمینه پرورش داده است.

«بیژن کامکار» اصلی‌ترین عضو گروه کامکارها، که یکی از موثرترین نوازنده‌های دف بنام و صاحب سبک کرد زبان است، او که دف نوازی را از پدرش «حسن کامکار» آموخته است. همچنین در گروه‌های عارف و شیدا که از گروه‌های قدیمی و سنتی ایران هستند، فعالیت می‌کند.

از دیگر اساتید «استاد مسعود حبیبی» که با ابداع شیوه مدرنی در نوازندگی این ساز، آموزش آن را بصورت کاملا اصولی و تکنیکی مانند دیگر سازها میسر ساخته است, را باید نام برد.

«هژار زهاوی» یکی دیگر ا از نوازندگان بنام دف در عرصه بین‌المللی است.