موسی معروفی

موسی مَعروفی (موسی خان) در سال ۱۲۶۸ در خانواده‌ای متدین و علاقه‌مند به موسیقی در تهران متولد شد.

پدرش «محمد اسماعیل‌خان امین‌الملک» و عمویش «میرزا علی‌اصغر اتابک » صدراعظم ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود.

در کنار تحصیلات سنتی، نواختن سه‌تار را نزد «یوسف صورتگر» که از عکاسان دربار ناصری بود آغاز کرد.

سپس از محضر استادان آن زمان از جمله «درویش‌خان» بهره برد و با پشتکار و تمرینِات بسیار به درجه‌ای از نوازندگی رسید که نشان «تبرزین طلا» را از درویش‌خان دریافت نمود.

حسین هنگ آفرین

وی هم‌چنین نزد «حسین هنگ‌آفرین» به فراگیری «نت» پرداخت و جهت تکمیل تحصیلاتش در سال ۱۳۰۲ به مدرسه «کلنل علی نقی وزیری» رفت.

«علینقی وزیری» مشهور به «کلنل وزیری» خود موسیقی‌دان و از پیشگامان آهنگسازی ایرانی بود و تاثیرات زیادی بر موسیقی سنتی ایرانی گذاشت و در زمینه نت‌نویسی کمک شایانی به وی نمود.

در آن زمان کلنل وزیری، با تعدادی از نوازندگان همچون «حسین گل‌گلاب»، «محمدحسین ادیب»، «حسن‌علی صبا»، «محمدصادق اربابی» و «اسماعیل مهرتاش» ارکستری تدارک دیده بود که موسی معروفی نیز بخشی از این ارکستر بود و تار می‌نواخت.

بانو قمر الملوک وزیری

سال ۱۳۰۷ مدرسه‌ موسیقی نظام با برنامه‌های جامع‌تر و با نام «مدرسه موسیقی دولتی» فعالیتش را آغاز کرد و معروفی در آنجا به آموزش تار مشغول شد و همزمان در کنار اساتیدی چون «صبا»، «محجوبی»، «بانو قمر»، «شهنازی» و «نی‌داوود» آثاری درخشان را نواخت. اگر چه از اجراهای این دوران به دلیل عدم امکان ضبط تقریبا کمتر اثری باقی‌مانده اما آوازهایی که از دوران اوج صدای «ادیب خوانساری» با تار معروفی به جای مانده احتمالا به همین دوره مربوط است.

او در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۷ به همراهِ «ابوالحسن صبا» ، «مشیر همایون شهردار» و دیگر هنرمندان جهت معرفی موسیقی سنتی ایران به خارج از کشور سفر کرد و صفحاتی نیز ضبط شد.

نصر الله زرین پنجه

موسی معروفی به دلیل علاقه زیادی که به جمع آوری و ثبت آثار موسیقی ایران داشت، از نوازندگی فاصله گرفت و تنها به تدریس اکتفا کرد و همواره به این فکر بود که ردیف موسیقی سنتی ایران را به خط نت نوشته و آن را از دستبرد زمان و آسیب محفوظ دارد.

در سال ۱۳۳۰ کتاب دستور مقدماتی تار و سه‌تار» و «روح‌الله خالقی» برای سال اول هنرستان موسیقی ملی، تنظیم و به چاپ رسید.

موسی معروفی ، صبا، فرامرز پایور و...

او که با نوازندگی تار، سه‌تار و پیانو آشنایی داشت، نزدیک به سه دهه عمر خود را صرف گردآوری گوشه‌های موسیقی کرد و با همکاری «لطف‌الله مفخم پایان» و «محمدبهارلو» به گردآوری و ثبت و ضبط آثار گذشتگان و از جمله ردیف پرداخته بود.

حدود ۴ دهه‌ی پیش، به دعوت اداره‌ی هنرهای زیبا، جلساتی با حضور استادان بنام: «نورعلی برومند»، «علی اکبر شهنازی»، «ابوالحسن صبا»، «احمد عبادی»، «رکن الدین مختاری» و «موسی معروفی» تشکیل شد تا یک یک دستگاه ها، نغمه‌ها و گوشه‌های ردیف با حضور آنها اصلاح، تصحیح و مورد تأیید قرار گیرد. تلاش این استادان به دلیل اختلاف عقیده بی نتیجه ماند و از آنجا که بر سر یک ردیف واحد برای موسیقی ایرانی به توافق نرسیدند، تصمیم بر آن شد که هر یک ردیف خود را منتشر کنند.

به این ترتیب بود که ردیف گردآوری شده به وسیله‌ی موسی معروفی به عنوان نمونه برای چاپ انتخاب شد.

سلیمان روح افزا

و با تکیه بر ردیف «آقاحسینقلی» و «میرزا عبدالله» و استفاده از نوشته‌های «استاد علینقی وزیری», ردیفی را گردآوری و اصلاح گردید که در سال ۱۳۴۲ منتشر شد وبنا به پیشنهاد استاد معروفی، «سلیمان روح افزا»، نوازنده‌ی تار ردیف مذکور را از روی نت اجرا و ضبط کرد.

به گفته «هوشنگ ظریف» که از جمله شاگردان به نام اوست، «بی‌شک ردیف موسی‌خان معروفی را می‌توان یکی از کامل‌ترین ردیف‌های موجود دانست؛ ردیفی که در درون خود روایت‌های مختلفی از گوشه‌ها را جای داده است».

ردیف «جواد معروفی» که تحت عنوان «ردیف موسیقی ایران برای پیانو» تدوین شده و در ۴ نوار کاست نیز اجرا شده است، برگرفته از ردیف موسیقی پدرش « موسی خان معروفی» است.

مهدی برکشلی

مجموعهٔ نت‌ها را «مهدی برکشلی» در دههٔ ۱۳۴۰ به صورت چاپی نیز منتشر کرد .

در زمان چاپ این کتاب، «معروفی» استاد بازنشسته موسیقی در هنرستان عالی موسیقی و برکشلی استاد دانشگاه تهران و مدیر بخش موسیقی اداره کل هنرهای زیبا بود.

این کتاب به دو زبان فارسی و فرانسه، هر دو در یک جلد منتشر شده بود چنان‌که اگر کتاب از سمت راست باز می‌شد مطالب فارسی، و اگر از چپ باز می‌شد مطالب فرانسوی مقابل خواننده قرار می‌گرفت.

رکن الدین مختاری

در سال ۱۳۳۰ روح‌الله خالقی آهنگ زیبای «مرغ حق» را با شعر رهی‌معیری و آواز بنان در ارکستر گل‌ها اجرا کرد.

از دیگر آثار جاودان ساخته شده توسط موسی معروفی میتوان به «مرغ حق» اشاره داشت‌.

«آهنگ مرغ حق» در نغمه دشتی که با صدای بنان و رهبری و تنظیم روح الله خالقی و سروده زیبا از رهی معیری ساخته شد،ابتدا در گلهای رنگارنگ برنامه شماره ی ۲۳۰ اجرا شد و بعدها در آلبوم شاخ گل ۱۰ در کنار ساخته معروف خالقی (ای ایران) با صدای دلنشین «استاد بنان» دریک مجموعه منتشر شد که بر خلاف «موسم گل» که بعدها توسط خوانندگان دیگری خوانده و تنظیم شد، از این قطعه تقریبا اجرای معروف دیگری شنیده نشده است.

کتاب موسی معروفی ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی

مرتضی حنانه

موسی معروفی علاوه بر نوازندگی، دستی در آهنگسازی هم داشت، و از دیگر سو علاقهٔ زیادی به تکمیل کردن نت‌نویسی ردیف داشت و آثار و تصنیفهای زیادی از خود به یادگار گذاشته‌است. از جمله این آثار به یاد ماندنی تصنیف «موسم گل» می‌باشد که در مایهٔ دشتی و بر اساس ملودی مازندرانی و شعری از «وحید دستگردی» ساخت و بانو «قمرالملوک وزیری» نخستین بار آن را در سال ۱۳۱۹ اجرا کرد.

«مرتضی حنانه» ملودی آنرا به علت هم دوره بودن تصنیف با اتفاقات داستان برای «سریال هزاردستان/ انتخاب، تنظیم و ارکستراسیون بی‌نظیری کرده‌است.

در پایان ضمن تقدیر و سپاس از این استاد گرانقدر به گوشه ای از فعالیت‌های گرانقد وی در زمینه موسیقی میتوان اشاره‌ای داشته باشیم:

• گردآوری ردیف موسیقی ایرانی

• تدریس در هنرستان موسیقی ملی

• همکاری با ارکستر رادیو در بدو تأسیس

این نوازنده گرانقدر ، استاد و محقق پر تلاش هفتم شهریور ۱۳۴۴ چشم از جهان فرو بست.