آشنایی با ساز ویولن

در میان ادوات موسیقی «سازهای زهی و آرشه ای» به دلیل تولید صدای لطیف، گرم و دلنواز بسیار محبوب هستند.

در این میان یکی از دلنوازترین ساز این خانواده که نه تنها تک نوازی آن بلکه موسیقی حاصل در کنار سایر ادوات موسیقی نیز بسیار جذاب و شنیدنی است، ساز «ویولن » می‌باشد.

ویولن(به فرانسوی: violon)

«ساز زهی» و کوچک‌ترین عضو این خانواده است که اصالت آن به کشور ایتالیا بر می‌گردد.

نوازنده ویولن باید بتواند با کمک گردن و شانه ویولن را نگاه دارد، بدین ترتیب که سه نقطه چانه، شانه و دست چپ در هنگام نواختن ویولن با آن در تماس هستند و بار « دست گرفتن ساز» را به دوش می کشند و با آرشه که در دست راست نوازنده است، نواخته می‌شود.

تاریخچه ویولن در اروپا به قرن ۹ میلادی بازمی‌گردد. بسیاری معتقدند که ویولن نمونه تکمیل شده «ساز رباب» است و از کشورهای عربی آمده‌است.

ربک

«رباب» سازی است که بعدها وقتی به اروپا آورده شد و تغییراتی در آن به‌وجود آمد به نام «ربک» شناخته میشد.

جالب است که در عربی ویولن را با نام فارسی آن «کمان» می‌نامند.

فرم‌های اولیه دارای سوراخی بودند که بر روی ساز قرار داشت اما بعدها این سوراخ از بدنه سازها حذف و با سه سیم سرآغاز ساز ویولن تکامل یافته در سال‌های آینده شد.

سالها پس از ساخت این ساز، از آن تنها برای همراهی سایر سازها استفاده میشد تا اواسط قرن ۱۷ میلادی که ویولن بعنوان یک ساز solo (تکنواز) مطرح شد.

البته این ساز ابتدا فقط در محافل رسمی و اشرافی نواخته میشد اما بتدریج به محافل طبقه متوسط و عادی نیز راه یافت.

خیلی زود ایرانی‌ها و ترک ها این ساز را برای خود بومی ساخته و سبک ها و روشهای مخصوص به خود برای کوک کردن و نواختن آن ابداع کردند.

گاسپارو برتولتی

نخستین سازندگان بنام ویولن از ایتالیا هستند و در این میان می‌توان از «گاسپارو برتولتی» ایتالیایی نام برد، که در برخی موارد وی را حتی مخترع این ساز می‌دانند.

اما بهترین ویولن‌ها در شهر «کرمونا» توسط شاگردانش «آندره آماتی» و فرزندش «نیکولا آماتی» و شاگرد او «آنتونیو استرادیواری، ساخته شده است.

با گذشت بیش از سه سده از اختراع اولین نمونه ویولن توسط گاسپارو برتولتی و علی رغم کشفیات جدیددر علوم فیزیک و شیمی، نه تنها نتوانسته‌اند در ساختمان ویولن تغییری بدهند بلکه از رموز کار سازندگان قدیم نیز چیزی درک نکرده‌اند.

تا کنون کسی در جهان پیدا نشده که بتواند هنر او را تکمیل و ویولنی بسازد که از حیث زیبایی و صوت با ویولن‌های «آنتونیو استرادیواری» بتواند برابری نماید.

آندره آماتی

یکی از ابتکارات «استرادیواریوس» ایجاد ویولن کنسرت است که با طنین نیرومند خود در کنسرتها مقام ارجمند دارد و به همین دلیل موسیقی بیشتر از این لحاظ مدیون استرادیواریوس می باشد.

نقش این ساز چه در ارکسترها، به صورت گروه‌نوازی و چه در ارکستر مجلسی و حتی به صورت تک‌نوازی پراهمیت است و بیشترین نقش را در ارکستر بر عهده دارند از اینرو آن را «شاه سازها» گفته اند.

وجهه جهانی ویولن را می‌توان در سازگاری آن با فرهنگهای مختلف دید.

آنتونیو ویوالدی

این ساز هیچ محل ثابت و ساکنی به عنوان تکیه گاه ندارد و خود نوازنده نیز چنین وضعی دارد مگر در آن نقاطی که پایش زمین را لمس می‌کند.

دستهای نوازنده نیز باید تا حد زیادی انعطاف‌پذیر و قوی و دارای حالت فنری باشد و همیشه در سطح شانه یا در حدود آن سطح به کار گرفته شوند

محل قرار گرفتن ویولن بر روی سطح شانه چپ و در نزدیکی گردن نوازنده است و با آرشه که در دست راست نوازنده قرار دارد، نواخته می‌‌شود.

کوک سیم‌های ویولن از زیر به بم به ترتیب:

• می (سیم اول)
• لا (سیم دوم)
• ر (سیم سوم)
• سل (سیم چهارم)

اصوات سیم‌های مجاور نسبت به یکدیگر فاصله پنجم درست را تشکیل می‌دهند. در این وسعت صدا ویولن قادر است تمام فواصل کروماتیک و کوچک‌تر از آن را اجرا نماید.

از معروفترین نوازندگان این ساز می‌توان به« آنتونیو ویوالدی», «نیکولو پاگانینی» و «پابلو دو ساراساته» اشاره کرد.

خانواده ویولن شامل: «ویولن ، «ویولا» و «ویولن سل» است.

«ویولن آکوستیک» و «ویولن الکتریک» نیز از انواع ویولن هستند.

ویولن آکوستیک

ویولن آکوستیک ساده ترین نوع ویولن و مناسب برای افراد مبتدی است.

ویولن الکتریک

دارای یک خروجی الکتریکی صدا است و از جنس فلز بوده و در سبک های راک، پاپ و … مورد استفاده قرار می گیرد وزن آنها کمترو تعداد سیم آنها نسبت به ویولن های آکوستیک بیشتر است .

ویولن آلتو ( ویولا)

شبیه ویولن‌های آکوستیک است و نوازنده در هنگام نواختن مثل ویولن آن را روی شانه چپ قرار می دهد.

این ساز از ویولن بزرگتر است و میدان زیر و بمی اندکی پایین تر از ویولن دارد. این ساز صدایی غنی، نافذ، تیره، آرامش بخش و سبک دارد.

ویولن سِل

این ساز اندازه بزرگ دارد ونوازنده برای نواختن این ساز، نشسته و آن را روی پایه ای در انتهای آن روی زمین و بین دو پا خود قرار می ده.

دسته آن بالای شانه چپ نوازنده قرار می گیرد و نوازنده آرشه را به صورت افقی روی سیم ها می نوازد.

کنترباس (دابل باس)

بزرگترین عضو خانواده سازهای زهی آرشه ای است که برای نواختن آن نوازنده ایستاده است و ساز را در کنار خود دارد، به گونه ای که دسته آن بالاتر از شانه سمت چپ قرار می گیرد و آن را مانند «ویولن سل» با کشیدن افقی آرشه می نوازد. طنین «کنتر باس» قوی، پُر، ضخیم و زنگ دار است و در بین سازهای زهی پایین ترین سطح زیر و بمی و کمترین وسعت صوتی را دارد.

نیکولا پاگانینی

طول قرن‌ها، بسیاری از نوازندگان با استعداد اثر خود را در دنیای نوازندگی ویولن گذاشته اند. برخی از مشهورترین نوازندگان ویولن در تاریخ عبارتند از:

• نیکولو پاگانینی
• ایتزاک پرلمن
• جاشا هایفتز
• هیلاری هان

هر یک از این نوازندگان سهم قابل توجهی در دنیای موسیقی کلاسیک داشته اند و الهام بخش بی شماری از نوازندگان ویولن در سراسر جهان بوده اند.

ویولن یک ساز ظریف و فرنگی است و طبق نمونه‌های که ساخته می‌شود از ۵۸ قطعه مختلف که به طرز دقیقی با هم جور شده‌اند و وزن آن در حدود ۴۰۰ گرم می باشد.

بخشهای مختلف ویولن عبارتند از:

• آرشه
• بدنه
• چانه گیر
• سوراخ‌های f
• دسته یا گردن
• گریف یا صفحه‌ی انگشت‌گذاری
• سیم گیر
• سیم‌ها
• خرک

درک این اصطلاحات به شما کمک می کند تا به طور موثر با معلم خود ارتباط برقرار کنید و یادگیری و نواختن ویولن را آسان تر می کند.

آرشه (یا کمان)

آرشه جدا از ویولن است، اما ابزاری حیاتی برای تولید صدا بر روی ساز است.

ترکه‌ای چوبی است که رشته‌های موی دم اسب یا موی مصنوعی متصل شده است و یک آرشه ویولن اغلب ۱۶۰ تا ۱۸۰ تار مو داشته که در طول آن کشیده شده و به دو سر آن ثابت شده است.

بدنه ویولن

بدنه ویولن بزرگترین سطح ساز است و شکل منحصر به فرد آن را تشکیل می دهد.

بدنه ویولن از سه قطعه تشکیل شده است:

• صفحه جلویی یا «شکم»
• صفحه پشتی
• دنده های ویولن که این دو قطعه (صفحه جلویی و صفحه پشتی) توسط آن به هم متصل شده‌اند.

فضای داخلی توخالی ساز هنگام نواختن ویولن تقویت و رزونانس ایجاد می کند.

شکل هشتی شکل کمر ویولن به آرشه اجازه می دهد تا روی سیم ها بدون گیر کردن یا برخورد به طرف ویولن حرکت بکند.

چانه گیر ویولن

چانه گیر که به درستی نامگذاری شده است، فضایی را برای چانه نوازندگان ویولن در حین نواختن فراهم می کند.

سوراخ‌های F

سوراخ‌های F یا همان‌طور که گاهی اوقات به آن‌ها «سوراخ‌های صدا» گفته می‌شود، در دو طرف پل در بدنه ویولن بریده شده‌اند. پس از نواختن سیم‌ها و حرکت ارتعاشات به داخل بدنه توخالی ویولن، سوراخ‌های F صدا را آزاد کرده و به بیرون پخش می‌کنند.

دسته یا گردن ویولن

در واقع دنباله چوب آبنوس تکیه سیم هاست که محل انگشت گذاری نوازنده در قسمت بالای آن قرار دارد. نوازنده ویولن قادر است در تمام طول چوب آبنوس انگشت گذاری کند.

انتهای دسته به جعبه کوچکی ختم می‌‌شود که سیم‌ها در درون آن به دور گوشی‌های کوک پیچیده می‌‌شوند.

گریف

از چوب آبنوس ساخته شده و در طول گردن ویولن چسبیده است و تا میانهٔ جعبهٔ ساز ادامه دارد.

گریف جایی است که نوازنده با انگشت خود سیم را به آن می‌چسباند و به این ترتیب طول سیم را کوتاه می‌کند و نت‌های مختلف را می‌نوازد.

سیم گیر ویولن

از آبنوس ساخته شده و در فاصله اندکی از خرک تا آخر تنه ویولن کشیده شده است. با زهی از جنس روده یا پلاستیک به دکمه‌ای که در قسمت پائین جدار تعبیه شده بند می‌‌شود.

سیم‌های ویولن

سیم‌ها از جعبه کوچک سر ساز آغاز شده در طول چوب آبنوس تکیه‌گاه سیم‌ها ادامه یافته، از روی خرک عبور کرده و در سیم‌گیر مهار می‌شوند.

سیم‌های ویولن قبلا از روده گوسفند (زه) ساخته می‌‌شد ولی امروزه در سیم‌های بم‌تر، روی روده سیم فلزی نازکی می‌‌پیچند و در سیم‌های زیرتر از مفتول فلزی تنها استفاده می‌‌شود.

خرک

خرک ویولن قطعه چوبی کوچک و قوسی شکل است که کارکردهای زیادی دارد و نقش مهمی در تولید صدا و کیفیت صدای ساز دارد و ارتعاش سیم‌ها را به طبله و به جعبه ویولن منتقل کند.

خرک در وسط بدنه قرار دارد و از قرار دادن چهار سیم با شیارهای داخلی پشتیبانی می کند.

همانطور که در بالا توضیح داده شد،آرشه جدا از ویولن است، اما ابزاری حیاتی برای تولید صدا بر روی ساز است.

نوازندگان ویولن می توانند صدا را بدون آرشه تولید کنند که به نواختن «پیزیکاتو» معروف است و با ضربه سیم ها با نوک انگشتان به دست می آید.

با این حال، نواختن با کمان رایج‌تر است که به نواختن «آرکو» برای ایجاد صدای غنی ویولن معروف است.

ایتساک پرلمان

کنتراباس

ویولن ایرانی و کلاسیک غربی با هم هیچ تفاوتی ندارند و ساختار آنها یکی است و نیازی نیست به دنبال ساز متفاوتی باشید.

اصول و قواعد نوازندگی ویولن ثابت و یکسان است و به هیچ‌وجه وابسته به نوع موسیقی که اجرا می‌شود نیست.

فقط در موسیقی ایرانی برخی ظرایف وجود دارد که در موسیقی غربی نیست. مثلا هنگام نواختن موسیقی‌های اصیل ایرانی، یک نوع خاص از ویبراسیون (لرزش صدا) وجود دارد که در آهنگ‌های کلاسیک غربی شنیده نمی‌شود. چیزی شبیه به «تحریر» در آواز ایرانی که چندان در شیوه‌های خوانندگی غربی وجود ندارد و این ظرایف و تکنیک‌ها نیاز به یادگیری دارند.

ویولنایرانی، سازی که نوازندگی‌ها و ساخته‌های اساتید بزرگی مثل «ابوالحسن خان صبا»، «پرویز یاحقی», «حسین یاحقی», «روح‌الله خالقی»، «اسدالله ملک»، «همایون خرم», «علی تجویدی»، «مجتبی میرزاده», «رکن الدین مختاری», «رضا محجوبی», «حبیب الله بدیعی», «رحمت الله بدیعی»، « سیاوش زندگانی »،« بیژن مرتضوی» و دیگر اساتید

آن را به یکی از زیباترین و ماندگارترین سازها و نواهای موسیقی ایرانی تبدیل کرده است و تا سال‌ها یکی از سازهای اصلی در موسیقی‌های ایرانی بود.