نی انبان، صورت تکامل یافته ساز دوزله است. هوا از طریق لوله دمیدنی وارد انبان شده و با فشار بازوان نوازنده به انبان ، هوای لوله صوتی مرتعش شده و نوازنده قادر به نواختن ساز میگردد.
دوزله ساز بادی محلی یک زبانه ایست با دو دهانه که همزمان با هم نواخته شده و با صدایی مضاعف ، نوای اصلی را برجسته می کند.
این ساز در بسیاری از نواحی ایران از جمله کردستان و آذربایجان در شکل ها و اندازه های مختلف و همچنین در بلوچستان و هرمزگان نواخته میشود.
دوزله
موسیقی جنوب ایران زمین همواره مورد توجه بوده و مخاطبان زیادی نیز در سراسر کشور دارا میباشد. یکی از سازهایی که در موسیقی جنوب استفاده میشود و احتمالاً تصویر و یا نواختن آن را مشاهده کرده باشید، ساز ” نی انبان ” میباشد که به آن ” همبونه ” نیز میگویند.
«سازهای بادی» زبانه دار ترکیبی می باشد. هوا از طریق این ساز شبیه به یک کیسه ی بزرگ است که سر آن یک نِی متّصل گردیده است.
طبق گفته ها، شواهد و نظریه هایی که توسط اهالی فن داده شده است، قدمت ساز نی انبان را به زمان ساسانیان بازمیگرداند؛ یکی از این شواهد، نقش برجسته های طاق بستان است که نقش و نگار این ساز نیز در آنجا دیده میشود و قدمت آن را به زمان ساسانیان بازمیگرداند.
این که نی انبان دقیقاً در کدام منطقه از کشور ایران ابداع و ساخته شده است، نظریه های گوناگونی وجود دارد. برخی معتقدند این ساز را اهالی فارس ابداع کرده اند و برخی دیگر نیز بر این باورند که به دست بوشهری ها ساخته شده است و بر این باور هستند که ساز نی انبان در ابتدا ساز نی یا نای بوده که بعد ها مشک و انبان به آن اضافه شده و به شکل نی انبان امروزی درآمده است .
به هر تقدیر نی انبان ، یکی از قدیمی ترین سازها در بسیاری از کشورها مانند ایران، کشورهای قاره آفریقا ، اروپا، بحرین، ترکیه چین ....با تغییرات مختلفی در ساختار و با تغییر نام وجود دارد؛اما قابل ذکر است که ریشه ی این ساز در ایران بوده و در طول زمان به کشورهای دیگر سفر کرده است.
با توجه به اینکه ظاهر و صدای آن در هر کدام از این کشورها متفاوت است، ولی با قاطعیت نمی توان گفت که شبیه به هم نیستند.
نی انبان معروف به ساز بندری است و اهمیت آن نزد جنوبی ها مانند اهمیت کرنا برای بختیاری ها، سرنا برای لرها و دوزله برای کردها می باشد.
نواختن این ساز در بخشهای جنوبی ایران مانند بوشهر، خوزستان، هرمزگان و مناطقی از جنوب کرمان متداول و از جایگاه ممتازی برخوردار میباشد.
محسن شریفیان
در سازنی انبان این امکان برای نوازنده وجود دارد که با استفاده از هوای ذخیره شده در نی انبان بتواند لحظاتی ساز را بدون دمیدن به صدا در آورد. مخزن هوای ساز در آغوش نوازنده قرار می گیرد و نوازنده با استفاده از بازوهای خود از دو طرف به مخزن فشار وارد می کند. ساز نی انبان چون مخزن ذخیره ی هوا دارد نیازی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در نواختن آن نیست.
این ساز شامل سه قسمت اصلی است:
دهانه، اَنبان و دسته
«انبان» در واقع همان کیسه ی بزرگی است که هوای دمیده شده توسط نوازنده داخل آنجا قرار میگیرد؛ جنس این انبان معمولاً از پوست چهارپایانی مثل بز ، گوسفند و … میباشد كه طی مراحی تمیز شده و در آب و آهک مدتی نگهداری
می شود و سپس رنگ زده می شود.
«دسته‌ی ساز» قسمتی است که باد دمیده شده از آن ناحیه خارج میشود و درواقع شامل یك نی جفتی است به همراه دو «پیکک» كه در كاور چوبی از جنس درخت «کنار» یا «صدر» قرار گرفته، و پس از موم زنی به پوست یا انبان متصل میشود.
نوازنده با گرفتن و یا رها کردن سوراخ های روی دسته، تعیین میکند که چه نُت و صدایی از ساز خارج گردد.
«پیکک» یا «دهانی ساز»اصلی ترین بخش یک نی انبان است که تولید صدا میکند و شئی قرقره مانند است که نوازنده در آن میدمد و هوا را وارد انبان میکند . معمولا از جنس چوب یا پلاستیک است و در واقع قیمت این ساز براساس کیفیت پیکک تعیین میشود.
نوازنده، قبل از نواختن، انبان ساز را با فوت کردن (دمیدن) در دهانی، پر از هوا میکند و بعد دسته‌ی نی انبان را در دست‌های خود میگیرد و شروع به نواختن میکند.
پیکک یا دهانی ساز
دمام بوشهری
از سازهای همراهی کننده‌ی نی انبان می‌توان به دایره و تمبک و دمام در بوشهر اشاره کرد که در مراسم های شادی نوازنده‌ها این سازها را با هم می‌نوازند.
این ساز در ۲۲ مهر سال ۱۳۹۴ به ثبت جهانی رسید.
انواع مختلف این ساز در زبان انگلیسی با عنوان Bagpipe شناخته می شود.
شبیه ترین ساز ها به نی انبان ایرانی از نظر فواصل موسیقیایی ، نوع آفریقایی و عربی آن است.
نی انبان استاد فتاح
یکی از مشهورترین نوازندگان نی انبان بوشهری، «محسن شریفیان» است که رهبری گروه موسیقی «لیان» را به عهده دارد.
از دیگر نوازندگان معروف این ساز می توان به «خماس»، «حسین توانا», «استاد محمد جنجال», «کریم ادریس پور» اشاره داشت .