«استان مرکزی» با مساحتی معادل ۲۹۵۳۰ کیلومتر مربع تقریباُ در مرکز ایران قرار دارد و مرکز آن شهر اراک است. آب و هوای آن نیمه بیابانی، معتدل کوهستانی و سرد کوهستانی است.
شهرستان‌های این استان عبارتند از: اراک، دلیجان، محلات، ساوه، تفرش، خمین، فراهان، شازند، آشتیان، کمیجان، زرندیه و خنداب
به‌طور کلی ۱۹ درصد از مساحت استان مرکزی اراضی کشاورزی و شامل گندم، جو، آفتابگردان، حبوبات، پنبه، چغندرقند، گوجه فرنگی، پیاز، انگور، خشکبار، سبزیجات، انار، طالبی، هلو، پسته، بادام و گردو است.
پاژن (نوعی بز کوهی)
استان مرکزی از جمله استان‌هایی است که از نظر پوشش جنگل‌های طبیعی بسیار فقیر است.
نماد محیط زیست طبیعی این استان «پاژن» (نوعی بز کوهی) است. جانورانی مانند آهو، کل و بز، قوچ، میش، شغال، روباه، گرگ، خوک، خرگوش، تشی، خرس قهوه‌ای، پلنگ، گربه پالاس، سیاه‌گوش، سمور، لاک‌پشت، کبک، تیهو، کوکر، باقرقره و پرندگان مهاجر درنا، آنقوت، غاز و مرغابی چنگر در مناطق کوهستانی و استپی حفاظت شده‌استان زندگی می‌کنند.
قبل از ورود اسلام به ایران اهالی این منطقه پیرو دین زرتشتی بودند و وجود آتشکدههای گوناگون مانند آتشکوه وره در آشتیان و آتشکده خورهه در محلات و آتشکده برزو در راهجرد شاهد این مدعاست.
تالاب میقان اراک
استان مرکزی از لحاظ تاریخی، طبیعی، گردشگری، صنایع دستی و سوغات از ظرفیت‌های خوبی در زمینه گردشگری و جذب مسافر برخوردار است. این استان بیش از دو هزار جاذبه تاریخی و گردشگری دارد که ۸۵۰ مورد از آن‌ها در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.
«دهستان جاسب» شهرستان دلیجان
آب و هوای استان به‌علت وجود کوه‌های مرتفع، مجاورت با حاشیه مرکزی ایران، همجواری با بخشی از منطقه حوض سلطان، کویر میقان و حوزه آبریز دریاچه نمک و همچنین قرار گرفتن در محل تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، دارای آب و هوایی متنوع است.
«بازار سنتی اراک»
«مجموعه بازار اراک» بر اساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده‌است و بر خلاف بازارهای دیگر مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی هستند.
این بازار دارای دو محور عمود برهم می‌باشد که یکی محور شمالی جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی غربی است. گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شده‌اند.
به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علی‌رغم سر پوشیده بودن بسیار خنک است.
بازار شامل حمام، مسجد، مدرسه، آب انبارها، گذرها و کاراوانسراها است كه در زمان فتحعلی شاه توسط یوسف خان گرجی در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیم اراک) بنیان گذاشته شد.
قالی قشقایی
صنایع دستی استان مرکزی
در اکثر شهرستان‌های استان مرکزی صنایع دستی مختلفی وجود دارند که بیشتر آن‌ها خاص عشایر منطقه اند.
از میان مهم‌ترین صنایع دستی استان، موارد زیر را میتوان نام برد:
فرش، قالی و قالیچه صنایع دستی اصلی استان مرکزی هستند که در گذشته‌ای نه چندان دور صادرات اصلی استان را تشکیل می‌داده‌اند.
فرش ساروق، اراک و محلات، قالیچه ساوه، گلیم و جاجیم تفرش نیز معروفیت خاصی دارند.
علاوه‌بر این «منبت‌کاری» مردمان سمقاور شهرستان کمیجان شهرت زیادی در ایران و استان دارد.
گیوه سنجان و محصولات مسی که در شهرهای استان تولید میشود.
گیوه
گیوه
گیوه، نوعی از کفش یا پاپوش اصیل ایرانی است که در فصول گرم و خنک استفاده می‌شده است و نکته جالب این است که «گیوه» راست و چپ ندارد و به‌دلیل استفاده از نخ و بافتی پارچه‌ای، پا در آن عرق نمی‌کند.
آن‌طور که از شواهد بر می‌آید، گیوه پاپوشی بافتنی با زیره چرم بوده که فقط در ایام خاصی مثل جشن‌ها آن را می‌پوشیده‌اند. قدیمی‌ترین اثری که درمورد گیوه در ایران وجود دارد، مربوط به سنگ‌نگاره‌های تخت‌جمشید است. جایی که در آن سربازان هخامنشی کفش‌هایی به مانند گیوه بر پای دارند که البته با گیوه‌هایی که امروزه در جای‌جای ایران مرسوم است، تفاوت‌هایی دارد.
کردها، بلوچ‌ها، بختیاری‌ها و لرها اقوامی هستند که امروزه در سراسر ایران گیوه می‌پوشند، اگرچه گیوه هر قوم مختص به خودش و طرح و نقش خود را دارد، اما در مجموع ریشه همه این گیوه‌ها، همان پاپوشی است که در زمان هخامنشیان رواج داشته؛ پاپوشی بافتنی با زیره چرم.
گیوه‌‌دوزی در استان مرکزی به دوره‌ی قاجاریه می‌رسد و در حال حاضر گیوه‌دوزان این استان در شهرهای ساوه، کمیجان، محلات، اراک و سنجان به فعالیت مشغول هستند.
همه مراحل تولید این پاپوش، دستی است و عموماً از نخ قالی، نخ ابریشم و کف آن از پارچه، چرم یا لاستیک است.
حمام چهار فصل
حمام چهار فصل اراک
یکی از زیباترین آثار معماری و کاشی‌کاری ایران در قرون اخیر است و به‌واسطه تزیینات منحصربه‌فرد آن، یکی از نمونه‌های بی‌نظیر معماری ایرانی به شمار می‌رود.
نام چهارفصل برگرفته از تابلوهای کاشی‌کاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه مردانه است که بنا بر شرایط مختلف فصل های سال به تصویر کشیده شده است. روی این کاشی‌های لعاب‌دار، نقوشی از مناظر طبیعی، شکارگاه و... دیده میشود
این اثر ارزشمند به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی اراک، در سال ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۳۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید
حکایت ساخت این حمام در دوره قاجار بسیار جالب و از ابن قرار است کهیهودیان مهاجر به اراک از تأسیسات و امکانات شهری برخوردار بودند، اما حمام نداشتند. بزرگان اقلیت‌ها به مراجع و علمای شهر رجوع کرده و خواستار حل این مشکل شدند.
«حاج محمدابراهیم خوانساری», از بزرگان آن روز شهر، برای حل این مشکل پیشقدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و اقلیت‌ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده کنند.
وی دستور داد در مقابل قلعه شخصی وی حمامی بسازند. به این ترتیب ساختمان حمام حدود ۱۰۰ سال پیش و در زمان حکومت احمدشاه قاجار توسط وی طی ۳۸ ماه احداث شد.
این حمام تنها حمام کشور است که در آن، قسمتی مجزا برای اقلیت‌های مذهب در نظر گرفته شده است.
انار ساوه که در گویش محلی به آن «نار» نیز گفته میشود، از مرغوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین انارهای کشور به شمار می‌رود که ملس ترش، ملس تبریزی، یوسف‌خانی، رباب نی‌ریز، ملس یزدی و ارجستانی ارقام انار ساوه را شامل می‌شوند.
فصل برداشت انار ساوه از اوایل پاییز تا اواخر آن است. در ساوه همه ساله جشنواره‌ی انار نیز برگزار میشود. رب انار که یکی از مشتقات این میوه‌ی بهشتی است با کیفیت بی‌نظیر و به‌وفور در ساوه به فروش می‌رسد.
چشمه آب معدنی گرو - شهرستان تفرش
خانه تاریخی خاندان میرفخرایی
استان مرکزی اقلیم نسبتا سردی دارد و از همین رو غذاهای سنتی این خطه از ایران بیشتر به‌شکل آش و آبگوشت و غذاهای گرم هستند. بهره‌گیری از روش طبخ سالم، یکی از ویژگی‌های اصلی غذاهای محلی است که نشان می‌دهد مردم این دیار از دیرباز برای سلامت غذایی خود اهمیت قائل بوده و سعی بر تهیه غذاهای سالم و مقوی داشته‌اند.
از جمله این روش‌ها میتوان به آب‌پزکردن و استفاده کمتر از غذاهای دودی، نمک سود و کبابی اشاره کرد. علاوه بر این، به‌کارگیری غلات، حبوبات، لبنیات، سبزی‌ها و... باعث شده است که رژیم غذایی آن‌ها سالم، لذیذ و با ارزش غذایی بالا باشد.
حلیم اراکی
آش جو (جودوغ) با شکمبه
کله جوش (کال جوش یا دوغ گرمه)
آبگوشت دودار (دوگوله دودار)
رشته پلو
خورشت فسنجان
غار امجک تفرش
قنات ابراهیم آباد
قنات ابراهیم آباد
این قنات شاخه‌ها و انشعابات زیادی دارد و آب حدود ۳۰۰ حلقه چاه از این قنات تامین میشود.
قنات ابراهیم آباد اراک جزو قدیمی‌ترین قنات‌های کشور است که تاریخچه آن به قرون اولیه اسلامی برمی‌گرددو از آنجایی که مدیریت سنتی قناتها مربوط به مردم میشود و قناتها در طول تاریخ توسط مردم ایران به وجود آمده‌اند ،گاهی برای تمیز کردن چاه‌ها به داخل آن می‌روند و داخلش را تمیز می‌کنند تا چیزی جریان آب را کثیف نکند یا جلوی آن را نگیرد. از سال ۱۳۹۵ مردم سخت مشغول تمیز کردن چاه‌ها هستند.
اما مشکل اصلی ترسناک بودن و خطرناک بودن قنات اصلی است که بیشتر از ۱۱۴ متر ارتفاع دارد. شکل آن هم به صورت مخروطی است. ۶۰ سال پیش یکی از اهالی روستا که وارد به کار چاه بود، وارد آن شد اما توصیفش جز تاریکی، صدای ریزش ترسناک آب نبود. از این رو مردم جرات وارد شدن به آن را ندارند.
این قنات به عنوان اولین میراث فرهنگی این استان ثبت جهانی شده است.
میرزا تقی خان امیرکبیر
میرزا تقی خان امیر کبیر
میرزا تقی خان فراهانی یکی از بزرگترین رجال سیاسی و بزرگترین وزرای ایران در سال ۱۲۲۲ ه ق در هزاوه فراهان از توابع اراک دیده به جهان گشود.
میرازا تقی خان که نام اصلی او محمد تقی بوده است زیر نظر قائم مقام اموری مانند منشی گری، نامه‌نگاری و صدور احکام دیوانی را فرا گرفت و به دلیل لیاقت و درستی در انجام امور و علاقه شدید ناصرالدین شاه به او به عنوان صدراعظمی شاه انتخاب شد و در طول دوره صدرات خود در حدود سه سال توانست خدمات شایسته و با ارزشی از جمله تاسیس مدرسه و چاپ روزنامه را انجام دهد.
از دیگر اساتید استان مرکزی میتوان به «عبدالله خان دوامی» اشاره داشت.
او مدرس و نوازنده تنبک، تصنیف خوان، و اسطوره ردیف های آوازی و قطعه های اصیل ایرانی است که در سال ۱۲۷۰ در «طا» یکی از روستاهای «تفرش», متولد شد. پدر عبدالله خان، «ابوالقاسم خان دوامی», از خرده مالکین آن منطقه بود.او دوران کودکی خود را در روستا سپری و دروس ابتدایی و قرآن خوانی را فرا گرفت.