آشنایی با ساز نی

بشنو از نی چون حکایت می کند

از جدایی ها شکایت می کند

کز نِیِستان تا مرا بُبریده اند

از نَفیرم مرد و زن نالیده اند»

روایت های موجود اولین ساز ساخته شده به دست بشر، ساز نی میباشد که تقریباً در همه ی نقاط جهان حضور داشته است؛

از کشور پرو واقع در آمریکای جنوبی گرفته تا کشور عزیزمان ایران.

در گذشته معمولاً جنس این ساز از خود گیاه نِی بوده است که در سرتاسر جهان میروید.

با گذشت زمان، هریک از این سازهای نی در نقاط مختلف جهان با توجه به شرایط آب و هوایی و فرهنگی هر کشور از نظر ساختار و نوع نوازندگی، شکل و شمایل منحصر به آن کشور را گرفته است.

تنها نی مرسوم در ایران ” نِی هفت بند ” می‌باشد که متشکّل از هفت بند و شش گره است.

در موسیقی کهن ایرانی، سازهای مختلفی ابداع شده و برخی از آنها تا به امروز مورد استفاده قرار گرفته اند برخی نیز جهانی شده اند.

«نی هفت بند » یکی از این سازهاست که از جمله قدیمی ترین سازهای اصیل ایرانی نیز می‌باشد که در دسته سازهای بادی قرار می گیرد.در نقاشی های مینیاتوری ایرانی که از هزار سال قبل به جای مانده، شاهد وجود نای در مجلس سماع هستیم.

در ایران تا قبل از دوران معاصر، نوازندگان زیادی ظهور کردند که ما هیچ صوتی از آنها در دست ندادیم و فقط نامشان باقی مانده است. نوازندگانی همچون «سلیمان اصفهانی» و «ابراهیم آقاباشی» را می توان نام برد.

جنس بدنه ی این ساز از خود گیاه نِی میباشد و ساختار ساده ای دارد به طوری که تمامی اجزای تشکیل دهنده ی آن عبارتند از ” بَند، گره و دهانه. البته اخیرا این ساز از مصنوعات نیز ساخته می شود.

در ابتدای این ساز، یک دهانه از جنس برنج و در انتهای ساز نیز یک فلز وجود دارد و به شکل یک لوله استوانه ای است که در اندازه های مختلف باطول ۳۰ تا ۸۰ سانتی متر ساخته می شود و قطر آن حدود یک و نیم تا سه سانتی متر است .

دارای شش سوراخ است که پنج تا در جلو و یکی در پشت قرار دارد. هر اندازه لوله نی باریک و کوتاه باشد صدای تولید شده توسط آن زیر تر است.

نی از جمله سازهای بی زبانه است و صدای آن از طریق دمیدن نفس نوازنده به درون آن ایجاد می شود و باز و بسته کردن سوراخ نی توسط انگشتان نوازنده باعث زیر یا بم شدن صدا می شود.

در نواختن نی انگشت گذاری کار ساده ای است و مهمترین کار صدا سازی است.

نواختن ساز نی مانند تمامی سازهای بادی، از طریق دهان و با وارد کردن هوا به داخل ساز انجام میشود.

حسین یاوری

نوازنده ساز را به صورت عمودی در دست گرفته، دهانه ی ساز را بر روی یکی از دندان های پیشین خود قرار داده و با دمیدن در آن و همینطور انگشت گذاری روی سوراخ های ساز، صدای این ساز را منتشر میکند.

وسعت صدای نی در حدود ۲ اکتاو و نیم است ولی با فشار هوا ، اجرای صداها در اکتاوهای بالاتر نیز امکان پذیر است و با آن می توان ویبراسیون،نت های مقطع،تریل،ترمولو،نگهداشتن نت پایه و... را اجرا کرد.

ساز نِی بر خلاف سازهای زهی، قابلیت کوک کردن را ندارد؛ در نتیجه این ساز در کوک ها و گام های مختلف ساخته میشود. یکی از دلایل تفاوت ظاهری نی های موجود در بازار، متفاوت بودن گام آن سازها میباشد

از اینرو نمی توان آن را با سایر سازها هماهنگ کرد،به همین خاطر از نی بیشتر در تکنوازی ها استفاده می شود.

حسن کسایی

زمانی که از نی نام برده میشود بیشتر "نی هفت بند" مد نظر است که طرفداران بیشتری در بین نوازندگان دارد.

نواختن آن بدین صورت است که نوازنده سر آن را بین دندان ها قرار داده و هوا را بدون واسطه به داخل آن می دمد.

نی هفت بند دارای ۴ منطقه صوتی است :

• «بم»
• «اوج»
• «غیث»
• «ذیل»

تحول اصلی را در این نوع نی و در واقع ساختمان و تدریس آن توسط استاد «حسن کسایی» به وجود آورد و اصولا ایشان را باید مخترع «نی هفت بند» نامید.

نواختن این ساز تقریبا در تمام نقاط ایران رواج دارد و با اندکی تغییرات با نامهای مختلفی نامگذاری شده است که از آن جمله می توان به:

• نی کوتاه
• نی بلند
• نی هفت بند
• دوزله
• قره نی

اشاره داشت.

نی کوتاه

که هنگام اجرای آهنگ های محلی از آن بهره می برند. قطر این ساز نسبت به باقی نی ها بیشتر است. نوازنده با استفاده از دورگه کردن صدا، توسط این ساز صدای بم تولید می کند. با این ساز صدای زیر نیز ایجاد می شود که اختلاف آن با صدای بم یک اوکتاو است.

نی بلند

همانطور که از نامش پیداست بلندترین نوع نی است که طول آن بین ۷۰ تا ۸۰ سانت متغیر است.

این نوع نی دارای صدای بسیار بم و سوزناکی بوده و به آن "نای خرک " نیز گفته می شده است.دارای ۵ سوراخ است که ۴ تا روی آن و یکی در پشت آن قرار دارد.

صدای آن بسیار سوزناک و بم است و بیشتر در بین مردم جنوب ایران،مازندران، ترکمن‌ها و خراسان مرسوم است.

نی هفت بند

این نی همانند نی خرک ۵ سوراخ دارد که ۴ تای آن روی ساز و آخری زیر ساز قرار دارد.

نی هفت بند دارای ۷ بند و ۶ گره است و دارای چهار منطقه صوتی بم، اوج، غیث و ذیل است که برای نواختن نی را بین دندان می گذارند و هوا را به داخل آن می دمند.

دوزله

دوزله از سازهای بادی و محلی ایرانی است که از دو لوله مسی (یا از جنس نی) ساخته شده که آنها را به موازات هم و محکم می بندند.

هر کدام از لوله ها دارای قمیشی یک زبانه است و مستقل از هم عمل می کنند.در طول هر لوله ۶ سوراخ وجود دارد که دقیقا کنار یکدیگر قرار می گیرند.

دوزله بیشتر در میان عشایر ایران رایج است و وسعت صدای آن بین ۱ تا ۲ اکتاو می باشد.

قره نی

قره نی در دسته سازهای بادی تک زبانه ای قرار دارد و از ترکیب دو واژه ترکی بنام قره(سیاه) و کلمه نی فارسی ایجاد شده (نی سیاه) و در کشورهای دیگر با نام «کلارینت» شناخته می شود.

در واقع قره نی نوعی از کلارینت است که توانایی تولید فاصله های موسیقی شرقی(ربع پرده) را دارد.

در هنگام نواختن کاملا در دهان و مابین دندانها قرار می گیرد. جنس آن از چوب، آبنوس یا فلز می‌باشد‌.

تمامی سازهای جهان نیاز به مراقبت و نگهداری اصولی دارند تا کیفیت خود را در درازمدّت حفظ کنند؛ ساز نی نیز مانند باقی سازها نیاز به نگهداری اصولی دارد.

تقریباً تمامی سازهای ایرانی و بیشتر سازهای غربی به رطوبت حساس هستند؛ ساز نِی نیز از این قاعده مستثنی نیست. در نتیجه سازتان را از رطوبت بسیار زیاد دور نگه دارید.

وسیله ی وجود دارد که برای خشک کردن داخل ساز استفاده میشود که قابل خریداری است. این وسیله رطوبت داخل ساز که از طریق دهان ما وارد ساز میشود را از بین می‌برد.

روغن کاری نی نیز از اهمیّت ویژه ای برخوردار است. به طور میانگین هر سه ماه یکبار، یک قاشق غذاخوری روغن طبیعی زیتون داخل لوله ی سازتان بریزید و ۴۸ الی ۷۲ ساعت به ساز استراحت دهید؛ پس از سپری شدن این زمان میتوانید با سازتان نوازندگی کنید.

از ساز خود در برابر شکستگی، تَرَک و همینطور خط و خش مراقبت کنید چرا که در صورت ایجاد هریک از اتفاقات گفته شده، ساز دیگر کارایی اولیه را نخواهد داشت.

پس از تمرین و نواختن، سازتان را داخل کیف آن قرار دهید تا از آسیب دیدگی احتمالی آن جلوگیری شود.

نایب اسدالله

توجه به انواع نی و قدمت دیرینه آن استادان بنام و چیره دستی در ایران آثار زیبا و شیوه های نی نوازی متفاوتی را ایجاد کرده اند، که معروفترین روش های نی نوازی سبک «نایب اسدالله» و «کسایی» است. اساتید بنام نوازنده نی می‌توان به:

• حسن کسایی
• مهدی خان نوایی
• نایب اسداله اصفهانی
• حسین یاوری
• جمشید عندلیبی
• محمد موسوی
• حسن ناهید
• محمد علی کیانی نژاد
• بهزاد فروهری
• عبدالنقی افشارنیا
• حمیدرضا زبردست
• سیامک جهانگیری
• و عبدالنقی افشارنیا

اشاره نمود.

با اینکه این ساز جایگاه ویژه ای در میان پادشاهان داشته و از طرفی همدم شبانان بوده، ولی هرگز توانایی نمایش قابلیت اصلی خود را نداشته است تا بتواند جایگاه ثابتی همچون دیگر سازهای مضرابی در میان موسیقی دان ها و نوازنده ها پیدا کند. شاید بتوان سادگی ساخت نی را عامل اصلی وجود نداشتن ثبات در جایگاه آن دانست.