تاریخچه کمانچه به روزگارانی دور باز می‌گردد و نخستین اثر آن را میتوان در کتاب «موسیقی الکبیر»اثر «ابونصر فارابی» که در اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم هجری قمری به زبان عربی نگاشته شده، یافت.
او در این کتاب از ساز کمانچه با عنوان «رباب» یاد کرده است. پارچه ابریشمی به یادگار مانده از دوره تیموری که بر روی آن مجلس بزمی به تصویر کشیده شده، بانویی را در حال نواختن کمانچه نشان میدهد همینطور
در یکی از نقاشی‌های «عمارت هشت بهشت» اصفهان تصویر بانویی در حال نواختن کمانچه به چشم می‌خورد.
البته ساز رباب در آن‌زمان با کمانچه تفاوتهایی داشت، از جمله اینکه در آن زمان ساز رباب دو سیم داشته که بعدها به سه سیم تکامل یافته، ولی همانطور که می دانید کمانچه‌ی امروزی چهار سیم دارد.
ساز کمانچه سازی کهن است که در سال‌های دور نیز در موسیقی قومی بخش‌های مختلف ایران وجود داشته است. کمانچه‌ی ترکمنی، آذربایجانی، لری، بختیاری و کمانچه محلی کرمانجی و… هرکدام ویژگی های خاص خود را دارند و به یکی از اقوام ایرانی مربوط می‌شوند.
کمانچه به‌دلیل وسعت صوتی خاص و حدود و امکانات وسیع از گذشته بیشتر از دیگر سازهای ایرانی مورد توجه بوده اما پس از آمدن ویولن استفاده از این ساز کم‌رنگ‌تر شده است
این ساز از جمله سازهای زهی – آرشه‌ای است و در ساخت آن از فلز، استخوان، پوست و چوب استفاده شده و طول آن از پایه فلزی خود تا قسمت بالایی سرپنجه (صُراطی) حدود ۷۵ تا ۸۰ سانتی‌متر است.
قسمت اصلی تشکیل دهنده‌ی ساز کمانچه، کاسه ی آن است که در اندازه و شکل‌ها و با استفاده از چوب‌های مختلف ساخته می‌شود
کاسه کمانچه عموما به شکل «کروی» یا «مخروطی ناقص» ساخته می شود.
کاسه های کروی کمانچه‌ها به دو شکل ساخته می‌شوند، یک تکه و یا ترکه‌ای که از کنار هم گذاشتن ترکه‌ها درون قالب و خم کردن آنها ساخته می شود.
کاسه‌های کروی یک تکه ممکن است از چوب‌های مختلفی ساخته شوند، اما معمولا از چوب گردو برای ساخت آنها استفاده می شود.
کاسه های کروی از کاسه های ترکه ای سنگین تر هستند و به همین دلیل چرخاندن ساز در آنها سخت‌تر است.
کاسه‌های پشت بسته در شمال خراسان، منطقه‌ی ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی و فارس متداول است و صدای این نوع ساز در مقایسه با کمانچه‌های پشت باز گرفته‌تر، نرم‌تر و تو دماغی‌تر است.
کمانچه‌های پشت بسته خود به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- پشت کاسه‌ی گنبدی شکل
- پشت کاسه‌ی کروی
- پشت کاسه‌ی تخت
کاسه کمانچه به شکل سنتی قطری حدود ۲۰ سانتی‌متر دارد و روی دهانه‌ی آن یک پوست می‌کشند که ممکن است پوست حیوانات مختلفی از جمله گاو یا آهو باشد.
کمانچه شش تکه ای پشت باز اثر محمد حسن کاکاوند -موزه فلک الافلاک
کمانچه‌هایی که کاسه‌ی آنها به شکل مخروط ناقص است را معمولا به صورت پشت باز درست می‌کنند و عموما از چوب توت یک تکه درست می شود.
این مدل از کمانچه بیشتر در استانهای لرستان، کرمانشاهان، چهارمحال و بختیاری، منطقه‌ی کتول، دامغان متداول است، صدای شفاف‌تر و شدید‌تر و تیز‌تر دارند و به دلیل اینکه کاسه ی آنها سبک وزن است برای نواختن قطعاتی که احتیاج به چرخاندن سریع کمانچه دارند، مناسب می‌باشند.
کمانچه لری
دسته کمانچه
برعکس کاسه که به شکل های مختلفی ساخته می‌شود، دسته‌ی کمانچه معمولا به یک شکل ساخته می‌شود و جنس آن از چوب درخت گردو است.فرم دسته به شکل مخروطی ناقص و قطر آن از پایین به بالا کمی زیاد می‌شود. طول دسته‌ی کمانچه هم حدود ۳۱ سانتی‌متر است.
دسته‌ی ساز مانند لوله‌ای تو پر از چوب است که طول آن تقریبا ۲۵ و قطر آن ۳ سانتی متر است.
کمانچه معمولا ۴ سیم دارد اما اضافه کردن سیم پنجم به آن وسعت صدای آن را افزایش میدهد. در سال‌های اخیر با تقلید از برخی سازهای غربی مانند ویولن، کمانچه‌هایی همچون «کمانچه آلتو» و «کمانچه باس» نیز ساخته شده است.
البته این کمانچه‌ها صدایی بم‌تر از کمانچه ایرانی و معمول دارند.
سیم پس از عبور از روی شیطانک و دسته، از روی کاسه گذشته و به سیم‌گیر متصل می‌شوند.
آرشه که ابتدا به نام کمانه شناخته می‌شده است، در واقع چوبی به طول ۶۰ سانتی‌متر است که به یک طرف خم شده و جنس آن از موی دم اسب است.
کمانچه آلتو
در کشور‌های دیگر نیز سازهایی شبیه به کمانچه دارند که اغلب با پوست نارگیل ساخته می‌شوند و قطر کاسه‌ی آنها کوچکتر است.
در عربی به این ساز «کمنجا» یا «کمنجه» گویند و آنقدر معروف بوده که شاعران عرب در آثار خود از آن نام برده‌اند.
در نواحی مختلف ایران این ساز را با نام‌های دیگر به‌کار می‌برند؛ در منطقه کرمانشاه به کمانچه «موکَش» و در ترکمن به آن «قیچاق» می‌گویند. قیچاق ترکمن‌ها سه سیم دارد و از نظر اندازه از کمانچه‌های رایج کوچکتر است.
خرک کمانچه
خرک کمانچه از جنس چوب و یا استخوان است که طول آن ۴ و ارتفاعش ۲ سانتی متر است. خرک توسط دو پایه‌ی کوچک خود روی پوست کاسه قرار می‌گیرد.
کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد.
سیم گیر
قطعه‌ای کوچک از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنه‌ی کاسه نصب می‌شود و یک سر سیم‌ها به آن بسته می‌شود.
شیطانک
استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به اندازه‌ی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم‌ها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها وصل می‌شوند.
سرپنجه و گوشی
سرپنجه
سرپنجه در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب است. سطح رویی آن توخالی است. چهارتا گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته است. در قسمت بالای سر پنجه صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد.
گوشی‌ها
کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که در طرفین سر پنجه قرار گرفته است.
قسمت پهن گوشی در دست نوازنده برای کوک کردن به راست و چپ می‌چرخد. قسمت باریک آن داخل فضای خالی سر پنجه است و یک سر سیم به دور آن پیچیده می‌شود.
پایه کمانچه
کمانچه، پایه‌ای به شکل میله‌ای فلزی نیز دارد که زائده پهن انتهای آن روی پا یا زمین قرار می‌گیرد.
نوازنده این ساز را در حالت نشسته می‌نوازد، به طوری که ساز را به طور عمودی در دست چپ می‌گیرد و انگشت‌های همین دستش در طول دسته حرکت می‌کنند و آرشه (کمانه) را با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر سیم‌ها می‌کشد.
ساز در موقع اجرا کمی حول محور خود می‌چرخد و همین عمل تماس آرشه با سیم‌ها را آسان‌تر می‌کند.
صدای کمانچه به موارد مختلفی وابسته است از جمله: جنس چوب، شکل کاسه، اندازه های ساز، جنس پوست، ضخامت کاسه در نقاط مختلف، خرک و جنس سیم ها.
روح الله خالقی
قرن چهاردهم شمسی، ویولن که یک ساز آرشه‌ای غربی محسوب میشد، برای اولین بار وارد ایران شد و به موسیقی ایرانی راه یافت.
تا پیش از ورود ویولن به ایران، جنس سیم‌های کمانچه ابریشمی یا از روده تابیده شده حیوانات بود و توانایی گرفتن کوک بالا را نداشت. پس از ورود ویلن به ایران، سیم‌های ویلن جایگزین سیم‌های کمانچه شد.
بعد از ظهور ویولن برای مدتی کمانچه در موسیقی ایرانی کم فروغ گشت تا زمانی که بار دیگر به همت «روح الله خالقی», «علی اصغر بهاری» شروع به نواختن و پراکندن نوای کمانچه کرد و با تربیت شاگردان چیره‌دست توانست کمانچه را به عرصه موسیقی برگرداند و به این ساز اصیل و فوق العاده رونقی دوباره ببخشد.
تا حدی که تمام نوازندگان کمانچه‌ی امروزی به نوعی پیرو و شاگرد مکتب «علی اصغر بهاری» هستند.
نخستین صدای ضبط‌شده کمانچه به اوایل قرن بیستم میلادی بر می‌گردد.
ساز کمانچه به همت سازمان میراث فرهنگی در آذر ماه ۱۳۹۶ به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسید.
«حسین‌خان اسماعیل‌زاده»، «علی‌اصغر بهاری»
و «مجتبی میرزاده» از بهترین نوازندگان کمانچه و اساتید بنام این ساز نام برد.
کیهان کلهر
نوازندگان شاخص معاصر عبارتند از:
اردشیر کامکار
کیهان کلهر
سعید فرج‌پوری
علی‌اکبر شکارچی
فرج علیپور
داوود گنجه‌ای
علی‌رضا حسین‌خانی
پیرولی کریمی
همتعلی سالم
مجتبی میرزاده
درویش‌رضا منظمی
هادی منتظری
سهراب پورناظری
محمد باجلاوند
سازندگان شاخص این ساز زیبا میتوان به «ابراهیم قنبری‌مهر» و «قدرت‌الله کردی»
اشاره داشت.