علی‌اکبر دهخدا فرزند خانباباخان در حدود سال‌های ۵۸-۱۲۵۷ خورشیدی در تهران و در محله سنگلج، پای به عرصه وجود گذاشت. پدرش که از زمینداران متوسط قزوین بود، پیش از تولد علی‌اکبر، زندگی در تهران را انتخاب کرده بود. هنگامی که پسرش ۱۰ ساله بود دنیا را ترک گفت.
مادر علی اکبر دهخدا از تعلیم و تربیت او باز نایستاد و وی را به نزد استادانی مانند مرحوم "حاج شیخ هادی مجتهد نجم آبادی" و "شیخ غلامحسین بروجردی" برای کسب علم روانه کرد. او در نزد این دو استاد گران مایه علوم قدیمه را از صرف تا کلام در بازه زمانی ده سال آموخت
عناصر موثر در شکل‌گیری شخصیت دهخدا همین سه نفر بودند: مادر، شیخ غلامحسین بروجردی و آیت‌الله نجم‌آبادی.
او در نوشته‌هایش، مربی قلب و فواد، یعنی وجدانیات خود را از آن مادر بی‌بدیل و معلم دانش‌های رسمی خود را آن دانشمند متاله و تقویت عقل خود را از نجم‌آبادی می‌دانست و بی‌ریا و خالصانه معترف بود که کم و بیش هر چه دارد از این سه وجود استثنایی دارد که کمتر کسی را یک‌جا دست داده است.
میرزا حسن خان مشیرالملک
بعدها به مدرسه علوم سیاسی رفت.این مدرسه به همت "میرزا حسن مشیر الملک" (مشیر الدوله بعدی) در سال ۱۳۱۷ تاسیس شده بود و او در سن بیست سالگی به برهه زمانی چهار سال دانش های نوین مانند حقوق، حقوق بین الملل، جنگ و دیپلماسی، حقوق بین الملی خصوصی، تاریخ و اقتصاد را در کنار زبان فرانسه آموخت؛ وی ادبیات را به خوبی می شناخت، به همین دلیل "محمدحسین خان فروغی" که معلم فارسی مدرسه سیاسی بود، گاه تدریس ادبیات را به عهده وی می گذاشت.
اغلب فارغ التحصیلان مدرسه سیاسی به استخدام وزارت خارجه در می آمدند و به مأموریت های سیاسی در خارج و عضویت در سفارت خانه و کنسولگری های ایران منصوب می شدند،
بعد از پایان تحصیل وی نیز به خدمت وزارت امور خارجه در آمده و در سال ۱۲۸۱ با «معاون الدوله غفاری» که به وزیر مختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود به اروپا رفت و حدود دو سال و نیم در اروپا و اغلب در وین اقامت داشت.
پس از بازگشت به ایران وهمزمان با شروع مشروطیت، علی اکبر دهخدا با مشارکت مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه معروف صور اسرافیل را منتشر کرد.
ستون طنز چرند و پرند به قلم علی اکبر دهخدا و با امضای دخو در این روزنامه نوشته می شد. او با شجاعت و جسارت تمام، مفاسد اجتماعی و سیاسی آن روزگار را با روش طنز در آن روزنامه منتشر می کرد. وی یکی از بنیانگذاران طنز در ایران است.
با کار آمدن محمدعلی میرزا و مخالفت او با مشروطیت و آزادیخواهان، به فرمان او مجلس به توپ بسته شد و گروهی از آزادیخواهان تبعید و بازداشت شدند و علی اکبر دهخدا که جزء گروه آزادیخواهان بود به پاریس تبعید شد. او در آن جا و سپس در سوئیس به انتشار مجدد روزنامه صوراسرافیل اقدام کرد.
پس از تبعید محمدعلی میرزا، علی اکبر دهخدا به ایران آمد و بعنوان نماینده به مجلس شورای ملی راه یافت.
بعد از پایان جنگ جهانی اول از امور سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و فرهنگی مشغول شد و تا پایان عمر پرثمر خود، به مطالعه و پژوهش ادامه داد. او از باتجربه ترین و فعال ترین استادان ادبیات فارسی در روزگار معاصر است که بزرگ ترين خدمت به زبان فارسی در این دوران را انجام داده است.
مهم‌ترین اثر آن استاد برجسته، لغتنامه است که نتیجه‌ی ۴۵ سال تلاش او است.
طی این مدت دهخدا کلیه لغات و اسامی را که در زبان فارسی بکار می رود، بر روی یک ملیون فیش که در بین آنها جعبه سیگار، روزنامه، پاکت میوه و غیره به چشم می خورد، نگاشت.
بعدا "سازمان لغتنامه دهخدا" به ریاست "دکتر محمد معین" تاسیس شد و این فیشها را مرتب کرده به چاپ رساند. طبق وصیت آن مرحوم حتی یک کلمه هم نمی توان بر آنچه که او نوشته است افزود.
دیگر اثر دهخدا «امثال و حکم » نیز شامل مثل، حکمت، اصطلاح، حتی اخبار و احادیث است.
چرند و پرند (مجموعه مقالات)، حواشی و ملاحظات بر متن دیوان ناصرخسرو و اصلاحات دیوان سید حسن غزنوی از دیگر آثار درخشان دهخدا هستند.
آثار علی اکبر دهخدا
- لغت نامه دهخدا
- مثال و حکم
- ترجمه عظمت و انحطاط رومیان
- ترجمه روح القوانین اثر منتسکیو
- فرهنگ فرانسه به فارسی که شامل لغات علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی است.
- شرح حال ابوریحان بیرونی
- حاشیه بر دیوان ناصر خسرو
- تصحیحاتی در دیوان سید حسن غزنوی
- تصحیحاتی بر دیوانهای حافظ، منوچهری، فرخی، مسعود سعد، سوزنی
- چرند و پرند
- دیوان اشعار که حاوی اشعار گوناگون دهخدا است.
مضامین اشعار علی اکبر دهخدا وطن پرستی، دادخواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان بی کفایت و مبارزه با ریاکاری و دورویی است. یکی از ویژگیهای شعر طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه می شود.
اشعار دهخدا را می توان به سه دسته تقسیم کرد، اشعاری که به سبک متقدمان سروده شده، اشعاری که در آنها تجدد ادبی به کار رفته است و اشعار فکاهی است که به زبان عامیانه سروده شده است.
دهخدا اشعارش را در قالبهای معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است.
معروف ترین شعر علی اکبر دهخدا که در سوگ جهانگیرخان صوراسرافیل سروده است:
«یاد از ز شمع مرده یاد آر»
مسئولیت ها و مقام های علی اکبر دهخدا
- کار در وزارت امور خارجه
- انتشار روزنامه صور اسرافیل و سروش
- نماینده مجلس شورای ملی
- رئیس دفتر وزارت معارف
- رئیس تفتیش وزارت عدلیه
- رئیس مدرسه علوم سیاسی
- رئیس مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران
علی اکبر دهخدا در روز دوشنبه هفتم اسفند ماه ۱۳۳۴ شمسی در سن ۷۷ سالگی بعد از عمری خدمت به سیاست و فرهنگ و علم و ادب ایران در خانة مسكونی خود واقع در خیابان ایرانشهر (جلال بایار) تهران به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهر ری مشایعت و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی دفن گردید.