آشنایی با ساز کوزه یا اودو

اودو (Udu) که اون رو با اسم کوزه هم می‌شناسیم، به مردم ایگبو (Igbo) که در نیجریه زندگی می‌کنن، ‌بر می‌گرده. بر خلاف سازهای آفریقایی دیگه، اودو توسط زن‌های قوم ایگبو و با استفاده از ظرف‌های سفالی خالی اختراع و ساخته شد.

زن‌ها از این کوزه های سفالی برای حمل و ذخیره‌ی آبی که از رودخانه به خانه میاوردند،استفاده می‌کردند و در مراسم خاصی نیز با ضربات دست بر روی آن به نواختن می‌پرداختند.

این سازِ خود صدا و هواصدا، همان کوزه‌ی آب سفالی رایج بوده که کارکردی صرفاً موسیقایی یافته و در عین سادگی دارای صدادهی و توانایی قابل توجهی در اجرای ریتم‌های مختلف است.

طبلا یا طبله

قدیمی ترین نسخه این ساز برخلاف تمامی باورهای رایج به ایران تعلق دارد و خاستگاه آن در کشورهای اطراف خلیج فارس می‌باشد .بر اساس آخرین بررسی های باستان شناسی استان سیستان بلوچستان، در حال حاضر نمونه های سفالی این ساز در موزه نگهداری می شود.

این ساز صدادهی بسیار نزدیکی با طبلا دارد و در سازبندی موسیقی ایرانی دارای رنگ جدید و خوبی نیز هست.

«طبله» از دو طبل دستی تشکیل شده که در اندازه و آوا متفاوت‌اند. طبل کوچکتر را «دایان» نامیده و با دست مسلط تر (معمولاً راست) می‌نوازند. طبل بزرگتر «بایان» نام دارد و با دست دیگر نواخته می‌شود. این طبل صدای بم تری تولید می‌کند. دایره تیره رنگ میان هر طبل «سیاهی» نام دارد و معمولاً از خمیری تیره رنگ ساخته می‌شود.

این ساز با شکل‌ها و شیوه‌های نواختن گوناگون در استان‌های هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان دیده می‌شود.امروزه کوزه‌های هرمزگان و سیستان بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در هرمزگان کوزه را با نام جله می‌شناسند و نحوه نواختن آن با کوزه سیستان متفاوت است. کوزه سیستانی دارای روش ساخت، پخت و همچنین خاک متفاوتی است و معمولاً آن را در کنار سینی گذاشته و می نوازند.این ترکیب (موسوم به کوزک و تال) قدیمی‌ترین ساز خودصدای بلوچستان است.

انواع ساز کوبه ای همیشه به دلیل طنین متفاوت بیشتر مورد توجه قرار می گیرند و ساز کوزه از این قاعده‌ مستثنی نیست و به دلیل تن صدای خاصی که دارد می تواند نقطه عطف در آرامش روح شما باشد.

ساخت ساز کوزه در سیستان و بلوچستان

این ساز عمدتا در کشورهای آسیایی از سفال ساخته می شود و نمونه های سفالی به سبب صدادهی بیشتر و واضح تر همیشه مورد توجه قرار می گیرند. برای ساخت این ساز ابتدا گِل مرغوب تهیه می شود و بر اساس طراحی های انجام شده، اقدام به ساخت ساز می شود. ابعاد ساز کوزه در حالت استاندارد بیش از حد بزرگ نبوده و علت این مسئله آسان بودن فرایند نواختن توسط نوازنده می باشد.

پس از ساخت اولیه تغییرات نهایی اعمال می شود و در نهایت پس از خشک شدن آن جهت پخت به کوره منتقل می شود. پخت ساز کوزه در کوره به افزایش کیفیت آن کمک شایانی می کند، هر چه قدر ضخامت دیواره های سازه کمتر باشد، ساز شما می تواند بهتر صداها را تولید کند و همچنین در برابر ضربه مقاومت بیشتری را از خود نشان می دهد.

نمونه‌هایی که امروزه کمپانی‌ها تولید می‌کنن از جنس‌های مختلفی از جمله جنس‌های مصنوعی مثل فایبرگلاس هم می‌باشد. چون هم دوام بیشتری پیدا می‌کند و هم فرایند ساختش ساده‌تر می‌شود.

فرانک جیورجینی

اودو درام‌های دست ساز «فرانک جیورجینی»، به عنوان بهترین نمونه‌ها در دنیا محسوب می‌شوند و انتخاب بهترین نوازنده‌های کوبه‌ای در دنیا هستند.

درام‌های ساخته شده توسط او در کلکسیون دائمی موزه‌ی هنر متروپولیتن نیویورک (Metropolitan Museum of Art, New York) نگهداری میشوند.

نوازنده این ساز به کمک ضربه های مستقیم که به دیواره آن وارد می کند، می تواند آن را بنوازد و البته شدت و فشار وارد شده به ساز باید به صورت کاملا کنترل شده ای باشد، چون در غیر این صورت ساز شما صدای بم تری را از خود منتشر خواهد کرد.

همچنین برای کنترل بیشتر صداهای خارج شده از ساز باید نوک انگشتان و حتی قسمت کف دست خود را هنگام نواختن ساز در برخی از مواقع خاص روی سوراخ های تعبیه شده قرار دهید، تا بیشتر صدای تولید شده را کنترل کنید و در نهایت با ایجاد یک ریتم و تکرار آن می توانید طنین بسیار روح نوازی را از ساز خود ساطع کنید.

امروزه، استفاده از اودو های دارای پوست در موسیقی از اهمیت و ارزش بیشتری برخوردار است.

این ساز کوبه ای خوش صدا در جنوب هند، با عنوان “گاتام” شناخته می شود که از “اودو “و “جله” بزرگتر بوده ولی پوست یا حفره ندارد و تکنیک هایش نیز دارای پیچیدگی ریتمیک بسیار زیبایی هستند.

قابل ذکر است که این ساز کوبه ای، اسامی مختلفی دارد اما فقط این سه نوع در دراز مدت مشهور و شناخته شده هستند.

نوازنده‌ها معمولا ساز را روی پای خودشون قرار داده، یا اینکه آنرا روی سطحی جلوی خودشون قرار میدهند.

طریقه نواختن جهله

برای به صدا درآوردن جهله با کف یکی از دست ها به طور عمودی بر دهانهٔ آن و با دست دیگر بر بدنه آن می کوبند.

نتیجهٔ صوتی این دو شیوهٔ نواختن کاملاً باهم متفاوت اند. صدای ایجاد شده در دهانه جهله بسیار گرفته و نسبتاً بم و صدای حاصل از قسمت شکم آن زیر و نسبتاً خشک است.

«موسی کمالی» نامی آشنا در وادی هنر هرمزگان به‌ویژه موسیقی است؛ کسی که با نواختن دست‌هایش بر "جهله"، ظرفی سفالی که در گذشته برای نگهداری و خنک ماندن آب از آن استفاده می‌شد، امروزه به یکی از ادوات موسیقی تبدیل کرده است و در این راه نباید زحمات این هنرمند برجسته را نادیده گرفت.

اکثرمان اولین بار نامش را پس از اجرای «گروه موسیقی جهله» در کشور سوئد و پیچیدن آوازه این گروه موسیقی هرمزگانی در کشور شنیدیم،

این استاد ارجمند، زاده ۸ بهمن سال ۱۳۴۷ در بندرعباس است.