از طهران تا تهران

تهران قدیم پر از داستان های گفته و ناگفته برای ما که بچه های نسل جدید هستیم و پر از خاطرات روزهای دور برای والدین و نسل های قبل تر از ما است.

تهرانی که امروزه به‌عنوان سومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه می‌شناسیم، برخلاف امروز، به آب و هوای خوب شناخته میشد.روستای کوچکی میان ری و شمیران که به‌تدریج گسترش پیدا کرد و به شهر تبدیل شد.

تهران قبل از تبدیل شدن به پایتخت، از چهارسو به چهار امامزاده محدود می‌شد. امامزاده یحیی در شمال شرق، امامزاده زید در شمال غرب، امام‌‌زاده سید ناصرالدین در جنوب غرب و امامزاده سید اسماعیل در جنوب شرق، ‌محدوده روستای بزرگ تهران را در آغاز سده ۹ هجری مشخص می‌کردند.

دروازه گمرک

دروازه دوشان تپه

تهران روستایی کوچک و شکارگاه پادشاهان سلسله صفوی به حساب می‌آمد.

حصار شاه طهماسبی با چهار دروازه و ۱۱۴ برج به عدد سوره‌های قرآن بود که چشم‌انداز دیگری را برای روستای خوش آب و هوای تهران با درختان انار مرغوب و چنارهای بلند معروف رقم زد .

«آقا محمدخان» اولین پادشاه سلسله قاجار، تهران را به‌عنوان پایتخت خود اعلام کرد و در ادامه ناصرالدین شاه قاجار با توسعه و آبادانی تهران قدیم، نقطه عطفی را در تاریخ این شهر به وجود آورد.

پیش از اینکه شهر تهران به شکل امروزی خود در آید، پیرامون شهر دوازده دروازده ساخته شد. این دروازه‌ها که هم اینک نیز، اگر چه ساختمان آنها از بین رفته، اما اسمشان باقی است؛ عبارت‌اند از:

شمال : دروازه‌ دولت، یوسف آباد و شمیران

شرق : دروازه‌های خراسان، دولاب و دوشان تپه

غرب :دروازه‌های باغشاه، قزوین و گمرک

جنوب : دروازه‌های غار، خانی‌آباد و عبدالعظیم

تهران آن روزها به چهار محله مهم چال میدان، عودلاجان (اودلاجان)، سنگلج و بازار محدود می‌شد که در این میان، قدمت چال میدان از بقیه بیشتر بود. سایر محلات قدیمی تهران چون ارگ، دولت، یافت‌آباد، صابون‌پزخانه، تجریش، هفت‌چنار، ‌لاله‌زار، فرحزاد و... در عهد ناصری ساخته شدند.

قدیمی ترین محلات تهران نه تنها شالوده ، بلکه هویت تهران قدیم را تشکیل می دادند ، به طوری که مثل هایی چون بچه چاله میدان و بچه بازاری از جمله این اصطلاحاتی است که از تهران قدیم بر زبان ها جاری شد و نشان دهنده مرتبه اجتماعی و نوع رفتار هر کدام از محلات تهران بود.

محله دولت (در زمان صفویه) و محله ارک (دردوران ناصرالدین شاه ) به آن چهار محله اضافه شدند.

حال در میان محله های جورواجور این اَبر شهر، محله های ثروتمندان در تهران قدیم برای خود دنیایی جداگانه دارند.

اولین خصوصیت بارز محله دولت و محله ارک این بود که در این کوچه ها و محلات ، از کوچه های تنگ و باریک و دراز خبری نبود و از طرفی انتخاب این محله ها برای زندگی توسط افراد سرشناسی همچون میرزا یوسف مستوفی الممالک در جذاب تر شدن این مناطق به عنوان محله های برای زندگی کردن افراد بی تاثیر نبود. تصرف اراضی وسیع در قسمت شمالی تهران آن روزها توسط میرزا یوسف مستوفی الممالک، محله هایی چون بهجت آباد، یوسف آباد و حسن آباد را به وجود آورد.

محله چال میدان

محله چال میدان

چال میدان و چال حصار از محلات جنوب شهر تهران بود که در زمان شاه طهماسب یکم، پادشاه صفوی، برای ساخت حصار و باروی اطراف شهر مورد خاک‌برداری قرار گرفتند. از آنجایی که در اثر خاک‌برداری چاله‌های عمیقی در این مناطق ایجاد شد،‌ پیشوند چال را بر نام‌ آن‌ها گذاشته و در نهایت به محلی برای تخلیه زباله‌های شهر تبدیل شدند. چاله میدان هم‌جوار بازار چهل‌تن و امامزاده سید اسماعیل و میدان مال فروش‌ها، میدان امین السلطان، گمرک، خانی آباد، دروازه غار و پاقاپوق (میدان اعدام) است.

قدمت چال میدان از بقیه محلات بیشتر بود.

محله سنگلج

محله سنگلج

سابقه تاریخی سنگلج به سال۱۲۵۰ ه. ق، است که برای استفاده منطقه مسکونی طراحی شد و ساخت آن بر عهده محمد تقی خان بوده است.

(امروزه در خیابان بهشت معماری قدیمی و جدید به چشم میخورد، وخیابان بیش تر به مرکز اداره های دولتی تبدیل شده است.)

سنگلج در عصر خود یکی از بزرگ ترین و آبادترین و پرجمعیت ترین محلات تهران بود که تکیه های آن شهرت بسیاری داشت. تکیه مشهور «قورخانه» کهنه از جمله آن ها است که در حال حاضر به خیابان قورخانه تبدیل شده و در آن اتصالات لوله و پیراهن و کت و شلوار به فروش می رسد.

محله سنگلج به‌خصوص از نقطه نظر سیاسی اهمیت بسیاری داشت و دارای یک یا چند کدخدا بود، مثل: حاج میرزا زکیخان که متصدی تدارکات و هزینه چراغانی و تنظیم امور دسته های عزاداری و حرکت آن ها در روز عاشورا در چاله حصار بود.

از اشخاص صاحب نام دیگر مانند آیت الله سید محمد طباطبایی و آیت الله سید عبدالله بهبهانی را، که از روحانیان صدر مشروطیت و طراز اول دارالخلافه ناصری بود، می توان نام برد.

از مشخصه های امروز این محله میتوان به تالار نمایش سنگلج اشاره کرد که در دهه ۱۳۴۰، ساخته شده است.

محدوده‌ای در مرکز شهر که هنوز هم جایگاه ویژه‌ای دارد؛ ولی امروزه معمولا آن را با نام «پارک شهر» می‌شناسند که یکی از قدیمی‌ترین بوستان‌های تهران است.

محله سنگلج از چهار طرف به خیابان‌های امام خمینی (سپه) مولوی، خیام و وحدت اسلامی منتهی می‌شود.

دو گذر معروف این محله گذر تقی خان و گذر شریف الدوله بود که به درخونگاه منتهی می شد. چندین حمام بزرگ با خزینه ها و چال حوضهای عظیم در سنگلج وجود داشت.

محله بازار

ورودیه بازار

محله بازار

محله بازار یکی از پنج محله تاریخی تهران است که از شاه عبدالعظیم شروع و به سبزه میدان ختم می‌شد،از دیگر مناطق قدیمی مرکز شهر تهران و از جمله عناصر تاریخی به جامانده از تهران قدیم است. محله‌ای که از عصر صفوی بناهای آن شکل گرفت و چون دیگر بازارهای قدیمی و سنتی ایران، با پیوند تاریخ و تجارت، روایتگر قصه‌های شنیدنی فراوانی است. بازار تهران به خیابان‌های مولوی، ۱۵ خرداد، ‌خیام و مصطفی خمینی (سیروس) محدود می‌شود.

خیابان لاله زار

محله دولت

محله دولت که به دلیل نزدیکی با کاخ‌های سلطنتی به این نام خوانده می‌شد، خیابان‌های لاله‌زار، خیابان شاه‌آباد، خیابان اسلامبول، خیابان علاء‌الدوله (فردوسی) خیابان لختی (سعدی) خیابان واگن‌خانه (خیابان اکباتان) عین الدوله، دوشان‌تپه (ژاله)، نظامیه (بهارستان) و دروازه شمیران را شامل بود.

محله ای که دیرتر از بقیه محلات به تهران اضافه شد و مردم همیشه به آن به چشم یک محله حاشیه ای و بی اعتبار نگاه می کردند. البته تا وقتی که در زمان ناصرالدین شاه لاله زار رونق گرفت و تبدیل به خیابان فرهنگ و هنر تهران شد.

لاله‌زار در اواخر دوره قاجار زمان احمد شاه قاجار و اوایل پهلوی، نماد نوگرایی و هنر ایران بود و «شانزه‌لیزهٔ تهران» لقب گرفته بود. بسیاری از تئاترها، رستوران‌ها، تجارتخانه‌ها، کاباره‌ها، پیاله‌فروشی‌ها، خیاط خانه‌ها، سینماها و فروشگاه‌های معروف ایران در این خیابان قرار داشتند .

همانطور که در بالا گفته شد ،در دوران پرشکوه خیابان لاله‌ زار، مکان‎‌های فرهنگی خیلی باارزشی مثل سالن‌‎های تئاتر نصر، سعدی و… و سالن‎‌های سینمای معروفی مثل سینما رکس، مولن‎روژ، لاله، نادر و… ساخته شد و مردم از هر گوشه تهران به این خیابان می‌آمدند تا به سبک مدروز آن دوران تفریح کنند.

از تئاتر و سینما که بگذریم، می‌رسیم به اولین هتل تهران، «گراندهتل» یا هتل «بزرگ تهران»

کمتر کسی است که اسم گراندهتل را نشنیده باشد یا بیشتر از آن، در فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی ردی از آن را ندیده باشد.

همچنین موسیقی سبک کوچه بازاری در این منطقه متولد شد.

گراند هتل

تئاتر سعدی

تئاتر نصر

محله عودلاجان یا اودلاجان

محله عودلاجان یکی از محله های تاریخی پایتخت به شمار می رود وبه تنهایی یک موزه‌شهر است.

عودلاجان بین بازار، چهارراه مولوی و میدان بهارستان واقع شده و از هر سمت یک ورودی دارد.

عودلاجان هم به جایی گفته می شد که نهرهای آب تقسیم می شدند. به غیر از عودلاجان و اودلاجان، به این محله سرچال هم می گفتند. دلیل نامگذاری سرچال هم به چاله های زیادی برمی‌گردد که با باریدن باران، آب داخل این چاله ها جمع و سرریز می شد.از اینرو به عودلاجان محله سرچال نیز گفته میشد.

به ادامه طهران تا تهران و دیدنی های محله تاریخی عودلاجان در پست بعدی خواهیم پرداخت ....

محله عودلاجان

میدان‌ها

در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن 12 میدان دیگر در تهران بنا شد. طراحان میدان‌های جدید ابتدا مهندسان چک و فرانسه و سپس آلمانی و دانمارکی بودند. بعدها ۱۵۰ میدان کوچک و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از 50 میدان احداث شده در سال های اخیر، آفریقا (آرژانتین) و بسیج، بزرگ ترین آنها هستند.