آشنایی با ردیف و دستگاه - بخش اول

دستگاه

دستگاه به مجموع اجزا یک واحد شناخته شده که هر یک از اجزا آن نقشی مســتقل دارد و در عین حال تمامشان به هم وابسته‌اند و با هماهنگی کامل برای رسیدن به یک نتیجه کلی کار می‌کنند، گفته شود.

در موسیقی نیز این کلمه را این چنین می‌توان تفسیر کرد: مجموع اجزای یک آهنگ که در یک گام یا مقام با حفظ فواصل مخصوص آن مورد استفاده قرار گرفته باشد.

این کلمه از دو جزء «دست» و «گاه» ترکیب شده است، از طرفی کلمه دست نه تنها در موارد مختلف در موسیقی ایران به کار می‌رود، بلکه در موسیقی مغرب زمین و همچنین سایر ملل دنیا به شدت رواج دارد.

به طور کلی این کلمه در موسیقی ملل مختلف به طور اعم و در موسیقی ایران به طور اخص به مفهوم خودِ دست انسان و یا مجموع پنج انگشت دست مورد استفاده فراوان قرار می‌گیرد.

از این سخنان میتوان نتیجه گرفت که کلمه دستگاه می‌تواند به مفهوم محل و موقع دست روی دسته ساز باشد. و یا ساده تر آنکه دستگاه یعنی محل و طرز قرار گرفتن انگشت‌های دست نوازنده روی دسته ساز در«گاه» (یعنی موقع یا در نوبت معینی).

در یک نگاه کلی دستگاه را می‌توان به این صورت تعریف کرد: : به دلیل کیفیت فواصل مقام‌های(دستگاه‌های) موسیقی ایرانی شباهتی به مقام(دستگاه) دیگری ندارد و به عبارت دیگر، دستگاه در موسیقی ایرانی شامل ردیف، ائم از سازی یا آوازی، درآمدها و گوشه‌ها می‌باشد.

ردیف

همانگونه که از معنای خود کلمه ردیف مشخص است، به پشت سر هم قرار گرفتن گوشه‌ها در یک دستگاه و یا یک آواز مربوطه گفته می‌شود نیز ردیف گویند.

گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی در واقع از اواخر سلسله زندیه و اوایل سلسله قاجاریه آغاز شده است. در حقیقت در اوایل دوره قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیفی شد و جای مقام‌ها را، ۷ دستگاه و ۵ آواز گرفت. ردیف‌های موجود امروزه در موسیقی ایران نشآت گرفته از میرزا عبدالله (استاد تار) که توسط کلنل وزیری جمع آوری شده‌است.

در ابتدا باید گفت که تا پیش از حدود دو قرن پیش، موسیقی سنتی ایران از ۱۲ مقام (که نماد ۱۲ ماه بود) تشکیل می‌شد. مفهوم زمان، در ساخت و اجرای موسیقی شرقی به ویژه موسیقی قدیم ایران، نقش عمده‌ای به عهده داشت و در هر زمان از روز یا شب، مقام خاصی متناسب با آن زمان اجرا می‌شد.

دوازده مقام در موسیقی عبارتند از: هفت دستگاه موسیقی (شور، سه گاه ، همایون، چهارگاه، راست پنجگاه، ماهور و نوا) و پنج آواز (ابوعطا، بیات ترک ،افشاری،دشتی و بیات اصفهان).