پیدایش «ردیف» مربوط به قرن ۱۸ میلادی و به «علی‌اکبر فراهانی» و فرزندانش «میرزاعبدالله» و «آقاحسینقلی» که از موسیقی‌دانان دربار قاجار بودند نسبت داده می‌شود.
تا قبل از آن هر استادی سعی داشته مجموعه منحصر به فردی از ملودی های مشهور را به عنوان مجموعه آموزش شخصی خود جمع آوری و به شاگردانش منتقل کند. این مجموعه های شخصی سرانجام نقش مهمی را در شکل گیری نسخه های نهایی ردیف ایفا کردند. به جرات می توان ادعا کرد تمامی نسخه هایی که از ردیف در قرن حاضر در دسترس است به زمان «علی اکبر خان فراهانی»برمی گردد.
علی اکبر فراهانی
«علی اکبر خان فراهانی» به عنوان بر جسته ترین و با نفوذ ترین موسیقی دان عصر خویش، توانست به مقام و منزلت ویژه ای در دربار دست پیدا کند و به یمن این نفوذ، در دوره ای که فرهنگ بومی نفی میشد، به حفظ و حراست از سنت های بومی در زمینه موسیقی همت گماشت.
در نهایت «ردیف»، بعنوان یک نسخه ثابت و مشخص، توسط «میرزا عبدالله» (فرزند او) تنظیم و معرفی شد.
میرزا عبدالله فراهانی
میرزا حسینقلی خان فراهانی
اگر چه نسخه های اصلی ردیف میرزا عبدالله و آقاحسینقلی خان ( برادرش) ضبط و مکتوب نشده اند، اما ردیف شاگردان آن ها به صورت ضبط شده یا مکتوب باقی مانده است.
ردیف های مکتوب عمدتا به منظور پژوهش نگاشته می شدند و ردیف های ضبط شده جهت تدریس به کار می رفتند. اولین نت نویسی ردیف توسط «علینقی وزیری» انجام شد.
کلنل وزیری
ردیف چیست؟
ردیف، در تئوری موسیقی ایرانی، به طرز قرار گرفتن آهنگ‌ها و نغمات موسیقی گفته می‌شود. هر یک از این آهنگ‌ها، که به آن یک گوشه گفته می‌شود و با کلامی دیگر
«ردیف» به معنی مجموعه ای عظیم و جامع از قطعات موسیقی است که ترتیب قرار گرفتن اجزا در آن دارای اهمیت ویژه ای می باشد. هر دو مفهوم یکپارچگی و ترتیب، بطور همزمان از کلمه ردیف استنباط می شود. اصطلاح ردیف در موسیقی به معنی چیزی است که پی در پی و مرحله به مرحله پیش می رود.
ردیف شامل دوازده مقام است (هفت دستگاه و پنج آواز).ممکن است تصور شود که این برای دوازده دستگاه یا دوازده مایه، دوازده گام مختلف نیز داریم. ا دومما در حقیقت همه آنها از گام پنج دستگاه اصلی یعنی شور، همایون ، سه گاه ، چهارگاه و ماهور به وجود می آیند.
در گام شور «ابوعطا» «بیات ترک» «افشاری» و «دشتی»
در گام همایون «بیات اصفهان» ریشه گرفته اند.
«نوا»و «راست پنجگاه» هم گام هایی شبیه شور و ماهور دارند.
دستگاه «شور» یکی از مهمترین دستگاهها می‌باشد .
علاوه بر ظرفیت دستگاه شور در تولید موسیقی، حالت این دستگاه به باورهای فرهنگی ایرانیان نزدیک تر از سایر دستگاههاست.
در تدریس هم با توجه به اهمیت آن در ابتدا و پس از آن به ترتیب آوازهای آن قرار می گیرد.
ترتیب قرار گرفتن دستگاهها در ردیف:
شور، ابوعطا، بیات ترک ، افشاری ، دشتی
و پس از آن سه گاه ، چهارگاه، ماهور ، همایون و اصفهان
در انتها هم راست پنجگاه و نوا می آید.
انواع ردیف
«ردیف» اساسا به دو شکل «سازی» و «آوازی» اجرا می شود. بین این دو نوع، ردیف سازی گستردگی بیشتری نسبت به ردیف آوازی دارد.
از جمله ردیف‌های سازی می‌توان ردیف میرزاعبدالله و ردیف آقاحسینقلی و از جمله ردیف‌های آوازی می‌توان «ردیف دوامی» و «ردیف طاهرزاده» را نام برد.
همانطور که در بالا نیز گفته شد، اولین شخصی که ردیف را به نت درآورد، علینقی وزیری و اولین شخصی که ردیف را از دربار به میان توده‌ها برد، «درویش‌خان»بود.
استاد علی اکبر شهنازی
ردیف های سازی و آوازی موسیقی ایرانی
- ردیف میرزا عبدالله
- ردیف آقا حسینقلی
- ردیف درویش خان
- ردیف علی اکبر شهنازی
- ردیف علی نقی وزیری
- ردیف مرتضی نی داوود
- ردیف موسی خان معروفی
- ردیف ابوالحسن صبا
- ردیف عبدالله خان دوامی
- ردیف علی تجویدی
- ردیف فرامرز پایور
- ردیف محمود کریمی
- ردیف نورعلی برومند
- ردیف سعید هرمزی
ردیف موسیقی ایرانی در اکتبر سال ۲۰۰۹ در «یونسکو»بعنوان میراث فرهنگی ناملموس ایرانیان به ثبت رسیده و این مسئولیت ما را نسبت به ردیف نه تنها کمتر بلکه بیشتر می کند.