ابوالحسن صبا، فرزند «ابوالقاسم کمال‌السلطنه» در سال ۱۲۸۱ خورشیدی در خانواده‌ای آشنا به موسیقی و اهل هنر، ادبیات متولد گردید.
«جعفرخان حکيم باشي» معروف به «صدرالحکماء» از نواده هاي «فتحعلي خان صبا» ملک الشعراي دربار قاجار بوده است و از آنجهت که به ادبيات فارسي و عربي تسلط کامل داشت ، لقب «کمال السلطنه» به وی داده شده بود.
وی نوازنده چیره دست «سه تار» نیز بود و آموزش ابوالحسن را نیز بر عهده گرفت.
ابوالحسن تحصيلات مقدماتي را در مدرسه علميه و سپس در کالج آمريکايي به پايان رسانيد و به زبان و ادبيات فارسي و انگليسي آشنايي يافت.
او همچنین در جوانی به مدرسه «کمال‌الملک» رفت و به فراگیری هنر نقاشی پرداخت .
در رشته‌هایی مانند سوهان‌کاری، نجاری، ریخته‌گری، معرق‌کاری و خاتم‌کاری نیز مهارت کسب کرد که بعدها در ساخت آلات موسیقی از آنها بهره جست.
صبا به سروده های «نیما»و «هدایت» علاقه داشت و روابط نزدیکی با نیما و «شهریار» داشت.
حسین هنگ آفرین اولین استاد ویولن ابوالحسن صبا
او نزد «میرزا عبدالله فراهانی»، «درویش خان» و «علینقی وزیری», تار و سه‌تار، نزد «حسین هنگ‌آفرین» ویولن، نزد «حسین اسماعیل‌زاده» کمانچه، نزد «علی اکبر شاهی» و نزد «حاجی خان» ضرب را آموخت اما در نهایت ویولن و سه‌تار را به عنوان سازهای تخصصی خود برگزید.
ایستاده: کسایی،تحویدی،شنجرفی،برزنده - نشسته :ادیب خوانساری ،ابوالحسن صبا،محجوبی،عبادی
صبا در سال ۱۳۰۲ در مدرسه عالی موسیقی که توسط «علینقی وزیری» بنیان گذاشته شده بود، مشغول به تحصیل شد و در ۲۲ سالگی دانشجوی ممتاز و تک‌نواز برنامه‌های مدرسه عالی موسیقی شد که مورد احترام و تشویق اساتید و دوستانش قرار گرفت.
در سال ۱۳۰۶ از طرف استاد «علینقی وزیری» مأمور شد تا در رشت مدرسه‌ای مخصوص موسیقی تأسیس کند.
از کارهای برجسته استاد ابوالحسن صبا در طول اقامتش در شهر رشت ضمن آموزش موسیقی، رفتن به روستاها و کوهپایه‌های شمال و جمع‌آوری آهنگ‌های محلی بود که ارمغان‌هایی از این سفر به همراه آورد.
آهنگ‌های زیبای دیلمان، رقص چوبی قاسم‌آبادی، کوهستانی و امیری مازندرانی یادگار این دوره از زندگی اوست.
صفحات بسیاری حاوی تکنوازیها و همنوازیهای استاد ابوالحسن صبا منتشر شده‌است که مهارت فوق‌العاده او را در نواختن ویولن نشان می‌دهد.
نخستین اثر ضبط‌شدهٔ صبا قطعهٔ " زرد ملیجه" با ویولن بود که در میان دو بند سرود " ای وطن" در سال ۱۳۰۶ در قالب صفحه، تولید شد و بسیار مورد توجه قرار گرفت.
اولین سفر صبا به خارج از کشور برای ضبط صفحه در سال زمستان ۱۳۱۴ به حلب سوریه توسط کمپانی سودوا انجام گرفت. صبا در این سفر با خوانندگانی چون «جواد بدیع زاده», «مادام پری آقا بابایف» که نام اصلی اش ساتو آقابایف است و «فرهاد معتمد» نوازنده پیانو و «اسماعیل مهرتاش» نوازنده تار آهنگساز، و ترانه سرا، همراهی کرد.
۷۴ صفحه بر روی صفحات سودوا با لیبل سبز رنگ به ضبط می رسد که همگی در شهر حلب سوریه است.
در این آثار تصانیف اجتماعی و کمیک بدیع زاده هم چون «زالزالک» و «شوفر» و «آلاگارسون» را می توان دید که روی صفحه آلاگارسون نوشته شده: ۰۱۱۶۱W «آلاگارسون، جامعه باربد، آواز بدیع زاده، ویولن صبا، پیانو ف. م
پس از موفقیت سفر اول به حلب و فروش فوق العاده صفحات آن، کمپانی سودوا در سال ۱۳۱۷ بار دیگر برای هنرمندان سفری به حلب ترتیب داد؛ خوانندگان این سفر «جواد بدیع زاده»، «تاج اصفهانی»، «ملوک ضرابی»، «ملکه برومند» که به «م. ب» و ملکه حکمت شعار شهرت داشت و نام اصلی اش ملکه الزمان برومندفرد بود و نوازندگان این دوره «ابوالحسن صبا (ویولن)», «غلامحسین طاطایی (ویولن)»، «مرتضی محجوبی (پیانو)», «هایکو (کمانچه)», «ساشا آشود (تار)» و «سامی ملاح» از نوازندگان برجسته عود اهل سوریه بودند.
بیشتر آثار صبا با پیانو محجوبی است. از آثار جالب ضبط شده، ۴ اثر با صدای تاج اصفهانی و ویولن صبا و همراهی دیگران است.
روح الله خالقی و ابوالحسن صبا
آثار شنیداری که از صبا به صورت رسمی برجای مانده بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۶ ضبط شده‌اند. این قطعات را می‌توان به دو بخشِ آثار ضبط شده بر روی صفحه‌های گرامافون «۷۸ دور» که به صفحه‌های سنگی شهرت داشتند و آثار ضبط شده بر روی نوارهای مغناطیسی طبقه‌بندی کرد.
حدود دویست صفحهٔ گرامافون از صدای ساز ویلن ابوالحسن صبا به یادگار مانده‌است. این صفحه‌ها شامل تکنوازیها، همنوازی‌ها، ساخت و اجرای چند ترانهٔ طنز و چند مورد خوانندگی می‌شود.
حسن کسایی و ابوالحسن صبا
حسین تهرانی، ابوالحسن صبا
استاد پس از تأسیس رادیو تهران در سال ۱۳۱۸ به کار نوازندگی در رادیو پرداخت. ولی همچنان در هنرستان موسیقی به آموزش و پژوهش در زمینه موسیقی ادامه داد.
مکتب نوین موسیقی ایرانی که از «درویش خان» آغاز شده بود، با «صبا» به اوج رسید و شاگردان صبا نیز راه ایشان را ادامه دادند. بسیاری از اساتید برجسته موسیقی ایران افتخار شاگردی این استاد ارجمند را داشتند.
حسین تهرانی، حسن کسایی، داریوش صفوت، فرامرز پایور، منوچهر صادقی، غلامحسین بنان، لطف‌الله مفخم پایان، علی تجویدی، جهانگیر کامیان، همایون خرم، اسدالله ملک، رحمت‌الله بدیعی، ساسان سپنتا، ابراهیم قنبری مهر، اسماعیل چشم آذر، مهدی خالدی، مهدی مفتاح، حبیب‌الله بدیعی، محمد طغانیان دهکردی، شهریار، بابک رادمنش، حسین خواجه امیری (ایرج)، پرویز یاحقی و فرهاد فخرالدینی از شاگردان ایشان بودند.
ابوالحسن صبا چهل سال تمام ساز نواخت، تعلیم داد، در ارکسترها شرکت کرد، کتاب نوشت و درتمام جریان‌های موسیقی ایران تأثیر مستقیم و مثبت داشت. در تمام رشته‌های موسیقی ایران و حتی سایر هنرها همچون ساختن ساز و نقاشی و ادبیات مهارت داشت، زبان انگلیسی می‌دانست و دانشنامه‌ای جامع از علم و عمل موسیقی ایرانی بود.
در زمینه آموزش موسیقی از معروفترین آثار صبا که تا کنون منتشر شده است می توان به سه دوره آموزش ویولن، چهار دوره تعلیم سنتور، یک دوره تعلیم تار و سه‌تار اشاره کرد.
جلیل شهناز، حسن کسایی، ابوالحسن صبا
ابوالحسن صبا، در سال ۱۳۱۱ با یکی از شاگردان خود با نام منتخب اسفندیاری کوه نور، دختر عموی نیما، ازدواج کرد که حاصل این ازدواج، سه دختر به نام‌های غزاله، ژاله و رکسانا می‌باشد.
خانه موزه صبا
ابوالحسن صبا پس از سال‌ها کوشش و پرورش شاگردان فراوان در شب جمعه ۲۹ آذر سال ۱۳۳۶ دیده از جهان فروبست و در قبرستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.
بعد از مرگ، بر طبق وصیت او، خانه‌اش در ۲۹ آبان ۱۳۵۳، توسط دانشکدهٔ هنرهای زیبا به موزه تبدیل شد.
این موزه که در سال ۱۳۸۳ به کوشش نوهٔ استاد سبا خویی، که آنقدر پیگیر ماجرای مرمت خانه و موزه شد تا بالاخره کار نتیجه داد به وضعیت فعلی‌اش رسیده مهمان هنردوستان ایرانی است. سبا فرزند رکسانا آخرین و کوچک‌ترین دختر استاد صبا و اسماعیل خویی ست و دستی به تار دارد و فعالیت‌های هنری مادربزرگش را در کار تهیه مزون لباس‌های محلی ایرانی ادامه می‌دهد.
ابوالحسن صبا، شهریار
شهریار در سوگ مرگ ابوالحسن صبا چنین سرود:
ای صبا با تو چه گفتند که خاموش شدی؟
چه شرابی به تو دادند که مدهوش شدی؟
