آشنایی با ساز رباب

رباب (Rabab) از جمله قدیمی‌ترین سازهای زهی مضرابی (زخمه‌ای) ایران است که نواختن آن بیشتر در شرق و جنوب شرق کشورمان رواج دارد.

رباب ساز قدیمی است که خاستگاه آن خراسان دوره اسلامی، سیستان و بلوچستان و افغانستان می‌باشد.این ساز با نام رباب بیش از یک هزار سال قدمت دارد و نام پارسی‌اش رواده می‌باشد.در متون باستانی و یونانی و به ویژه در لاتین «پندورا پرزاروم» نگاشته شده‌است.

این ساز معمولان از چوب، پوست، زه یا نخ نایلون ساخته می‌شود.

این ساز در دهه 30 و 40 شمسی در گروه‌نوازی سازهای ملی ایران مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

رباب به صورتی که امروزه در گروه‌نوازی شهرها متداول است سازی است که غالبا از چوب گردو یا توت و چوب‌های سخت دیگر ساخته می‌شود.

این ساز از 4 قسمت کلی، شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده و تعداد سیم‌های رباب 6 یا 3 سیم جفتی است.

اجزای تشکیل دهنده رباب

رباب چهار قسمت اصلی دارد: شکم، سینه، دسته و سر: شکم به جعبه ای گفته می شود که شکل خربزه است و روی آن پوسته ای کشیده شده و روی پوسته نیز خرک کوتاه قرار گرفته است. سینه به جعبه مثلث شکلی گفته می شود که جلوی آن کمی گرد است و از جنس چوب می باشد. در کناره های سینه، هفت گوشی قرار گرفته که سیم تقویت صدا، دور آن کشیده شده است. در کناره دیگر، پنجره ای دایره ای شکل ساخته شده است. روی دسته های نسبتاً کوتاه ساز، ده دستان بسته شده و در سطح بالا و پایین جعبه، سه گوشی قرار گرفته است. سیم های رباب سه جفت هستند که هر جفت با یکدیگر و هم صوت کوک می شود.

رباب در قرن 16 میلادی مجددا طراحی شده است. بدنه این ساز دو کاسه ای است، اوایل با آرشه یا کمان نواخته می شده اما به مرور زمان، تغییر پیدا کرده و با مضرابی که شهباز نام دارد، نواخته می شود. تنه آن از چوب توت ساخته می شود و تارهایش توسط استاد محمد عمر، تغییراتی کرده و تار نایلون شده است. رد این ساز قدیمی را می توان در ادبیات، حجاری ها و حکاکی روی ظروف قدیمی دنبال کرد.

رباب در خوزستان

عرب زبانان خوزستان به آن ربابه هم می گویند. این ساز هم نوع ملی دارد و هم نوع محلی؛ از نوع ملی آن برای موسیقی دستگاهی ایران و از نوع محلی برای نواختن موسیقی های فولک و محلی استفاده می شود.

در خوزستان دو نوع رباب با کاسه طنینی چوبی و کاسه طنینی فلزی مرسوم است. رباب با کاسه طنینی چوبی، کاسه‌ای چهارگوش دارد که دهانه آن با پوست پوشانده می‌شود. خرک نیز در نقطه معینی روی پوست قرار می‌گیرد. رباب یک وتر مویی(چند رشته از موی دم اسب) دارد و تنها سازی‌ست که وتر آن از مو ساخته می‌شود.

رباب خوزستانی، سازی یک سیمه و از نوع زهی آرشه‌ای است که معمولا روی کاسه آن، پوست بره می‌کشند.

این ساز قدیمی و فراموش شده ایرانی که در دهه 30 شمسی، در گروه نوازی سازهای ملی ایران مورد استفاده قرار می گرفت، به صورت افقی روی زانو قرار داده می شد و با مضراب نواخته می شد. محمد نسیم خوش نواز، نوازنده و استاد موسیقی افغانستان درباره این ساز می گوید که «برخی سازهای ایرانی ریشه از خراسان دارند و امروز فراموش شده اند، اما نوازندگان افغان، این ساز را یار و همدم خود می دانند». از نوازندگان این ساز در ایران نیز می توان به استاد بیژن کامکار و استاد حسین علیزاده اشاره کرد.

رد پای این ساز را در ابیات حافظ و مولانا نیز می توان پیدا کرد:

رباب و چنگ به بانگ بلند می گویند که هوش و گوش به پیغام اهل راز کنید (حافظ)

من دوش به کاسه رباب سحری می نالیدم ترانه کاسه گری (مولانا)

از سازندگان این ساز می توان به استاد حسین قلمی اشاره کرد.

انواع رباب

رباب به دو نوع هجده تار و پنج تار تقسیم می شود.

نوع هجده تار آن در بلوچستان، افغانستان و تاجیکستان رواج دارد. صدای آن بم است و در تکنوازی ها و گروه نوازی ها استفاده می شود.

رباب پنج تار، نوع خاصی از رباب است که در محافل ذکر درویشان استفاده می‌شود.

این نوع رباب بدنه ای کشیده و نسبتاً بلند دارد و بخش عمده آن، یعنی کاسه طنینی، دسته، سرپنجه و تاج، یکپارچه است. کاسه طنینی، یک قسمتی و روی دهانه آن با پوست پوشانده شده است. این ساز فاقد دستان است و 5 وتر و 5 گوشی دارد.