آشنایی با ساز تنبک (تمبک)

«تنبک» یکی از سازهای کوبه‌ای اصیل ایرانی است که پیشینه آن به قبل از اسلام بر می‌گردد واز اولین سازهایی است که توسط انسان ساخته شده است.

در گذشته از ضرب و طبل و دیگر وسایل شبیه به آن، برای دور کردن حیوانات وحشی و در امان بودن از حمله آن‌ها استفاده می‌کردند.

این ساز از دیرزمان و در مناطق مختلف جهان به عنوان یکی از سازهایی که در جشن‌ها و مراسم مذهبی و روایتی استفاده می‌شد، ذکر شده است .

در امپراتوری بابل و آشور و در مصر باستان به عنوان سازی که در مراسم مذهبی و عروسی‌ها به کار می‌رفت، شناخته می‌شود.

مستنداتی دال بر قدمت بالای تنبک در تمدن های کهن ایران زمین به دست آمده است و این ساز در تمدن ایلام از جمله عناصر موسیقیایی بوده است و هم چنین بر اساس شواهدی که در کتاب هایی همچون «هزار سال وزن در موسیقی ایران» به چشم می خورد، اشاره به کاربرد تنبک در زمان اشکانیان داشته است.

مولانا نیز در اشعار خود به این ساز اشاره کرده است:

«گویمش رو گرچه بر جوشیده ای همچو جان پیدایی و پوشیده ای

گوید او محبوس خنجست این تنم چون می اندر بزم خنبک می زنم»

ساز تنبک مشخصاً تا پیش از دوران قاجار در موسیقی درباری به کار نمی‌رفته (و به جای آن از دایره استفاده می‌شده‌است).

استفاده از دایره در کنار تمبک در این دوران متداول بوده‌است، اگر چه به نظر می‌رسد که به تدریج دایره جای خود را به تنبک داده‌ باشد.

تنبک و تنبک نوازی به شکل امروزی از دوره قاجار شکل گرفت و گروهای موسیقی و تکنوازی تنبک در این دوره شکل گرفت و درمورد آن کتابهای آموزشی نوشته شد.

اولین شواهد تاریخی از ضبط صدای تنبک که در دست است به زمان قاجار در سال های ۱۲۵۸ تا ۱۲۹۳ بر می گردد.

به هنگام تحقیق پیرامون تنبک نوازان عهد قاجار متوجه می شویم که متاسفانه به غیر از چند نوشته باارزش ٬ هیچ منبع دیگری درباره آنها دردست نیست.

و از سوی دیگر باید ذکر شود که اکثر اساتید موسیقی و خوانندگان و نوازندگان ماهر سازهای مختلف درقدیم همگی به تنبک آشنا و بعضی در آن تخصص داشتند و اکثراً از نعمت صدای خوش بهره مند بوده و معمولاً خوانندگان تصنیف و اشعار ضربی بودند

( خواندن تصنیف و اشعار ضربی و آهنگی قوه تشخیص ضرب می خواهد تا در موقع خوانندگی وزن را از دست ندهند و به اصطلاح از ضرب خارج نشوند).

آقاجان شیرازی

نوازندگان ساز تنبک در زمان قاجار از تکنیک های قابل ملاحظه ای برخوردار نبودند و این ساز بیشتر به عنوان یک ساز همراهی کننده با

ساز تار، سنتور،کمانچه و … ایفای نقش می کرد.

در دوره قاجار نوازندگان تنبک بسیاری ظهور کردند که به تکنیک‌های نوین نوازندگی این ساز دست یافتند.

«آقاجان شیرازی»، یکی از نوازندگان تنبک برجسته این دوره، تکنیک‌های جدیدی را در نوازندگی آن ابداع و این ساز را به یکی از سازهای پیچیده و پر کاربرد در موسیقی ایرانی تبدیل کرد که تکنیکهای ابداعی او هنوز هم در موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

علاوه بر آقاجان شیرازی، نوازندگان تنبک دیگری نیز در دوره قاجار فعالیت می‌کردند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• رضا روانبخش: فرزند آقاجان شیرازی
• حاجی خان عین الدوله: فرزند آقاجان اول
• محمد تقی نسقچی باشی: شاگرد سماع حضور
• حاج احمد کاشی

حسین تهرانی

با ظهور استاد «حسین تهرانی»، تحولات چشمگیری هم از نظر تکنیک و هم از نظر متریک در این ساز صورت گرفت و تنبک بعنوان سازی مستقل و تکنواز در موسیقی ایران شناخته و اولین کتاب آموزش تنبک نوازی در این دوره نوشته شد.

اولین گروه تنبک نوازی و تکنوازی تنبک نیز در این زمان شکل گرفت.

حسین تهرانی تکنیک‌های جدیدی را در نوازندگی تنبک ابداع کرد که هنوز هم در موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از این تکنیک‌ها عبارتند از:

ضرب زدن با تم: تهرانی از تم (انگشت میانی و انگشت اشاره) برای ضرب زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک ظریف‌تر و زیباتر شود.

ضرب زدن با ریز: تهرانی از ریز (ضرب زدن سریع و پی در پی با انگشتان) برای ایجاد ریتم‌های پیچیده در نوازندگی تنبک استفاده می‌کرد.

• اسماعیلی: شاگرد حسین تهرانی
• داریوش طلایی: شاگرد حسین تهرانی
• سیامک بنایی: شاگرد محمد اسماعیلی
• همایون شجریان: خواننده موسیقی سنتی ایرانی
• نوید افقه: نوازنده و محقق موسیقی ایرانی

این نوازندگان نیز به تکنیک‌های نوین نوازندگی تنبک دست یافتند و در پیشرفت این ساز در موسیقی ایرانی نقش مهمی داشتند.

تنبک ساز اصیل ایرانی است که جای خود را در موسیقی سنتی ترکیه، هند، پاکستان و عربستان سعودی و همچنین در موسیقی‌های دیگری مانند جاز یافته است و یکی از کامل‌ترین و پر تکنیک ترین سازهای کوبه‌ای در سراسر جهان دانست، که نقش مؤثری در گروه نوازی ایفا می‌کند و امروزه نواختن آن به‌صورت تک‌نوازی نیز رواج یافته است.

این ساز از غرب ایران برخاسته ؛ ولی در طی سال‌های اخیر نماد شهرهای جنوب ایران و از سازهای اصلی و نشان دهنده فرهنگ این منطقه است.

این ساز به تنهایی یک ساز کامل است و از معدود سازهایی است که برای نواختن آن مجبور به استفاده از هر دو دست و همه‌ی ده انگشت خود هستید. به همین خاطر تنبک به قدرت و عضله‌های قوی دستان احتیاج دارد.

هنگام نواختن، سازبه طور افقی روی ران نوازنده نشسته قرار می گیرد و او دست چپ خود را در بالا و دست راست خود را در کنار راست تمبک قرار می دهد و با انگشتان، نرمه و تمام دست خود را بر قسمت های مختلف (مرکز ،میان ،کنار) پوست می کوبد.

از دو کلمه جداگانه آمده است: “tom” و “bak”.

“تام” ضرباتی است که در وسط پوست قرار دارد و “باک” ضربات ضعیف تر زده شده ای است که در طرف پوست قرار دارد.

انواع ریتم را می توان به سه دسته زیر تقسیم بندی کرد:

• ریتم های ساده
• ریتم های ترکیبی
• ریتم های لنگ

از آن جا که وسیله کوبیدن روی تنبک انگشتان است، نوازنده قادر است بر روی تنبک ریزه کاری و شیرین کاری های فراوان اعمال کند.

برای تولید صدا از روش‌ها مختلفی مثل؛ خراش دادن، ضربه زدن و مالش دادن استفاده می‌شود و گاهی از بدنه آن نیز برای تولید صدا استفاده میشود. .

با استفاده از حلقه در انگشت‌های وسطی و ضربه زدن روی پوست دهانه بزرگ چسبیده به تنه و شیارهای روی تنه یا کشیدن حلقه‌ها اصوات و شیرین کاری‌های متنوع و جالبی اجرا کرد.

برخلاف سازهای دیگر برای نواختن تنبک از نت‌های مرسوم موسیقی استفاده نمی‌شود و تنبک نوازان زبان یادگیری مختص خودشان را دارند.

یادگیری آن هیچ محدودیت سنی وجود ندارد.از اینرو در سایزهای مختلف ساخته شده و هر فردی می‌تواند با علاقه و تمرین در نوازندگی این ساز پیشرفت کند.

تنبک در دوره معاصر تغییرات زیادی را تجربه کرد.

این تغییرات در سه زمینه اصلی رخ داد:

تغییر در اندازه و شکل: در دوره معاصر، اندازه و شکل تنبک‌ها تغییراتی کرد. تنبک‌های بزرگ‌تر برای همراهی با سازهای دیگر در ارکستر استفاده می‌شدند و تنبک‌های کوچک‌تر برای تکنوازی استفاده می‌شدند.

تغییر در جنس پوست: در دوره معاصر، جنس پوست تنبک‌ها تغییر کرد. پوست بزغاله به عنوان جنس پوست تنبک‌ها جایگزین پوست شتر شد. این تغییر باعث شد که صدای تنبک ظریف‌تر و زیباتر شود.

تغییر در تکنیک‌های نوازندگی: در دوره معاصر، تکنیک‌های نوازندگی تنبک نیز تغییراتی کرد. نوازندگان تنبک جدید تکنیک‌های جدیدی را ابداع کردند که باعث شد که نوازندگی تنبک پیچیده‌تر و پویاتر شود.

از اینرو تنبک ها از نظر اندازه، شکل و جنس پوست متفاوت هستند و اجزای سازنده آن نیز به تناسب نوع آن متفاوت است.

تنبک ترکه ای

در ابتدا از سفال ساخته می‌شد و به‌تدریج چوب و فلز نیز به ساختمان آن اضافه شد. پس از گذر از مراحل مختلف و آزمایش کیفیت صدا، در حال حاضر از چوب به‌عنوان بهترین ماده برای ساخت تنبک استفاده می‌شود و اکثر تنبک‌های موجود چوبی هستند.

معمولا برای ساخت تنبک از چوب گردو، توت و یا افرا استفاده می‌شود و به عقیده بسیاری از سازندگان، گردو به‌واسطه مقاومت و استحکام بالا بهترین چوب برای ساختن آن است.

برخی از انواع تنبک عبارتند از:

تنبک یک تکه

این مدل تنبک امروزه کمتر در بین نوازندگان رواج داشته و کمتر ساخته می‌شود. دلیل آن، همان‌طور که از نامش پیداست یک‌تکه بودن چوبی است که در ساخت ساز استفاده می‌شود

این نوع تنبک دارای اندازه کوچکی است و برای تکنوازی استفاده می‌شود.

تنبک چند تکه

در این تنبک بدنه از چند قسمت تراشیده می شود و بعدا با چسب به همدیگر چسبانده و آماده برای کشیدن پوست می شود، ساخت این نوع تنبک نسبت به اولی کمی راحت تر است و به دلیل محدود نبودن کار دست سازنده را باز تر می گزارد.

تنبک فایبری

از انواع نسبتاً مدرن تنبک است و ساخت آن به نسبت مدل‌های چوبی آسان‌تر بوده، اما کیفیت پایین‌تری دارد. در حقیقت نوع ابزار و مواد به‌کاررفته در ساخت این ساز در مقایسه با چوب و پوست باعث شده است، کیفیت صدای پایین‌تری داشته باشد.

تنبک ترکه ای

ترکیب سبکی و راحتی در ساخت، الگویی است که این نوع از تنبک را به نسبت سایر مدل‌ها، به سازی برتر تبدیل کرده است.

این نوع تنبک که از قطعات چوبی بسیار یا به اصلاح ترکه‌های چوب تبدیل‌شده، ساخت راحت‌تری به نسبت سایر مدل‌ها دارد و وزن آن نیز کمتر است و با ضربه زدن به ترکه‌ها نیز صدای موسیقایی تولید می‌شود.

تنبک فایبری

تنبک کوچک دارای پوست نازکتری است و معمولا در تکنوازی از آن استفاده می‌شود.

تنبک بزرگ دارای اندازه بزرگی است و برای همراهی با سازهای دیگر در ارکستر استفاده می‌شود.

تنبک جفتی از دو تنبک کوچک تشکیل شده است که با هم نواخته می‌شوند.

ساختمان تنبک

قسمت‌های مختلف تنبک

تنه تنبک

بزرگ‌ترین قسمت ساز، ازنظر حجمی به تنه تعلق دارد که معمولاً چوبی و به‌صورت شیاردار طراحی می‌شود.

شیارهای موجود در بدنه‌ی تنبک از سرخوردن ساز در دست نوازنده به هنگام اجرا جلوگیری می‌کند. این قسمت از ساز، بسته به نوع و حجم کلی تنبک معمولاً قطری بین ۱۸ تا ۲۲ سانتی‌متر دارد.

دهانه‌ی بزرگ تنبک

این قسمت از ساز با پوست پوشانده شده و قطر خارجی آن حدود ۳۰ سانتی‌متر و قطر داخلی این دایره توخالی حدود ۲۵ سانت است.

دهانه‌ی کوچک تنبک

ابعاد این دهانه همان‌طور که از نامش پیداست کوچک‌تر بوده و با توجه به نوع تنبک مقداری بین ۱۸ تا ۲۲ سانت است.

فاصله بین دو دهانه‌ی ساز معمولاً مقداری برابر با ۴۵ سانت در نظر گرفته می‌شود.

نفیر یا گلو تنبک

اگر از بیرون به تنبک نگاه کنید، نفیر یا گلوی تنبک، ساختاری استوانه‌ای دارد. اما قسمت درونی این بخش، مخروطی شکل است. گلو را می‌توان واسطه بین دهانه‌ی کوچک و بدنه‌ی ساز دانست.

پوست تنبک

بزرگ تنبک با پوست پوشانده می‌شود که معمولاً از پوست بز است.

البته در تنبک‌های کوچک‌تر معمولاً پوست به‌کاررفته نازک‌تر و در سایزهای بزرگ از پوست ضخیم‌تر استفاده می‌کنند.

معروف‌ترین و بهترین تنبک‌ها در شیراز و به دست زنان عشایر ساخته می‌شود.

از سازندگان تنبک می توان از «امیر همتی»، «جمشید محبی»، «رضا خراشادی» نام برد.

رضا قلی خان نوروزی

نوازندگان دوره‌ی پیش از معاصر می‌توان به «حاجی خان ضرب‌گیر» ، «عیسی آقا باشی»، «رضاقلی خان نوروزی»، «ابوالحسن صبا» (معلمِ حسین تهرانی)، «مسعود خان»، «شعبان قناری»، «مهدی قیاسی»، «رضا روانبخش» و «عبدالله دوامی» اشاره کرد.

در عصر حاضر نیز، اساتید و هنرمندان بسیاری تنبک را به‌صورت حرفه‌ای نواخته و آموزش می‌دهند. از هنرمندان معاصر در زمینه نوازندگی تنبک می‌توان «حسین تهرانی»، «بهمن رجبی»، «ملوک ضرابی»، «همایون شجریان»، «حمید قنبری» و…. را نام برد.