تار واژه‌ای فارسی است به معنای رشته یا نخ.
هرچند که ممکن است معنی یکسانی در زبان‌های تحت تأثیر فارسی یا دیگر زبان‌های ایرانی تبار مثل کردی داشته باشد و کارشناسان ایرانی بر این باور باشند که واژه «تار» ریشه مشترکی در میان همه اقوام ایرانی تبار داشته باشد.
این واژه به معنای «سیم ساز» هم به کار می‌رود، چنانکه به طور مثال «قاسم مشهدی» شاعر سدهٔ ۱۱ ه.ق در شعرش می‌سراید:
«رشتهٔ عشق چون بگسست،
فغان خاموش است
تارِ تنبور چو ببرید، صدایش ببرد».
اما استفاده از واژهٔ تار به معنای نام یک ساز، در آثار شاعران تا پیش از صفویه دیده نمی‌شود.
نوازندگی تار در دوران صفویه
تار»از سازهای زهی ایرانی نواخته میشود و در ایران و برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان و گرجستان و دیگر نواحی نزدیک قفقاز برای نواختن موسیقی سنتی این کشورها و مناطق رایج است.
این ساز قدمتی دیرینه دارد و از آن در تکنوازی و گروه نوازی‌های موسیقی دستگاهی ایرانی استفاده میشود.
«مرتضی حنانه» و «روح‌الله خالقی» از استادان موسیقی ایرانی، تار را یک ساز اصیل و ملی موسیقی در ایران معرفی کرده‌اند.
روایات متعددی از تاریخچه ساز تار موجود است که بر تارنوازی در زمان زندیه و صفویه اشاره داشته و این ساز به رسمیت شناخته شده است.
در نقاشی‌ها‌ی «کاخ هشت بهشت اصفهان» تصویری مربوط به عهد صفوی (سال ۱۰۸۰ هجری) وجود دارد که وجود ساز تار در آن زمان را به اثبات می‌رساند.
اما برخی روایات حکایت از رواج این ساز از قرن نهم میلادی در ایران دارند و احتمال می‌دهند که نمونۀ تکامل‌یافتۀ «تنبور» بوده است.
با این همه، «ساز تار» به شکل کنونی آن، از زمان قاجار در ایران پدید آمده و رواج یافته است و موسیقیدانان متعددی در سیر تحول این ساز نقش داشته اند که از میان آنها میتوان به «ابونصر فارابی» و «صفی‌الدین ارموی» اشاره کرد.
اما بدون شک تکامل نهایی این ساز با اصلاحات «درویش‌خان» روی این ساز شکل گرفت.
وی با اضافه کردن سیم ششم به این ساز توانست وسعت، شفافیت و طنین بیشتری به صدای تار ببخشد البته در نواختن قطعات کم‌تر ملودی اصلی با آن اجرا میشود و بیشتر پشتیبانی برای چهارمضراب‌ها و رنگ‌هایی که ملودی اصلی آن روی سیم‌های سفید (دو) و زرد (سل) اجرا میشود، به کار می‌رود.
استاد یحیی دوم پسر خاچیک
مهم ترین مراکز تارسازی در دورۀ قاجار تهران و اصفهان بوده است. «دارالصنایع» که در دورۀ «ناصرالدین شاه» توسط «امیرکبیر» پایه‌ریزی شده بود، از مهم‌ترین مرکز استادان صنعت و هنر بوده و صنعتگرانی چون «استاد فرج‌الله» و «حاج طائر» در آنجا به ساخت تار و سه‌تار پرداختند.
در محلۀ جلفای اصفهان نیز اشخاصی چون «یحیى اول» و «برادران خاچیک»، هامبارسون و مگردیچ از استادان برجستۀ تارسازی به شمار می‌آمدند.
اما بدون شک بزرگ‌ترین سازندۀ تار در صد سال گذشته «یحیى دوم پسر خاچیک» بوده است. او ابتدا زیرنظر پدر در اصفهان به تارسازی مشغول شد و بعدها به قزوین، و سپس به تهران انتقال یافت و در آنجا به پیشبرد و گسترش صنعت خود پرداخت.
از اوایل قرن حاضر تا به امروز تارهای ساخت این استاد الگوی اکثر تارسازان قرار گرفته است و تارهای او به بهای زیاد داد و ستد میشود.
قنبری مهر
از دیگر سازندگان به‌نام این ساز در دوران قاجار و پهلوی میتوان به «عباس و جعفر صنعت» و بعد از آنها به «رمضانعلی شاهرخ» نیز اشاره داشت.
از اساتید معاصر سازنده «تار» میتوان «محمدرضا ایلدار ژاله» ، «ابراهیم قنبری مهر» و «محمود فرهمند» را نام برد.
نقش بسزای اساتید موسیقی معاصر ایران همچون «حسین علیزاده» در معرفی این ساز به مخاطبان بین المللی، سیر تكامل و تحول در این ساز را نشان می دهد و تاکید بر این مهم دارد که تار بخش جدانشدنی از فرهنگ موسیقایی ایران است.
بخشهای مختلف تار
- کاسه طنینی
- سرپنجه
- دسته ساز تار
- گوشی‌ها
- شیطانک ساز تار
- دستان‌ها
تار دسته‌ای بلند دارد که گوشی‌های ساز در بالای آن قرار دارند. سمت دیگر دسته به «شکم» ساز یا همان جعبهٔ طنینی ساز متصل میشود که شامل دو قسمت است.
قسمت کوچکتر را «نقاره» و قسمت بزرگتر را «کاسه» می‌نامند. سمتی از نقاره و کاسه که رو به جلو قرار دارد باز است و شکلش شبیه به گلابی است، چنانکه نوک این دو گلابی رو به هم قرار دارد. روی این قسمتِ باز، با پوست نازک بره پوشانده میشود که صدای این ساز دارای رنگی شفاف و پر شدت باشد.
جنس نقاره و کاسه معمولاً از چوب درخت توت است اما چوب دسته معمولاً از چوب درخت فوفل یا گردو انتخاب میشود.
خرک ساز تار خرک، قسمتی از تار است که از جنس استخوان ساخته میشود و روی دسته و شیطانک قرار می‌گیرد.
سیم‌ها از انتهای کاسۀ بزرگتر تا روی دستۀ تار کشیده شده‌اند و پرده‌های ساز روی دسته بسته شده و از جنس روده گوسفند هستند.
نت نویسی تار با کلید سل خط دوم حامل انجام میشود
«مضراب» قطعه‌ای فلزی از جنس برنج است. طول تقریبی آن ۳ الی ۴ سانتی متر است و نیمی از طول آن که در دست نوازنده قرار می‌گیرد با موم پوشیده میشود.
نوازنده در حالت نشسته تار را به صورت افقی روی ران پا قرار می دهد، به طوری که دسته تارطرف چپ و کاسه طنینی طرف راست نوازنده قرار می گیرد و سر انگشت های دست چپ را روی «دستان هایی» که در طول دسته تار بسته شده اند حرکت می دهد و با مضرابی که در دست راست دارد به سیم ها زخمه میزند.
ساز تار را بر اساس نوع کاربرد آن به سه دستۀ کلی تقسیم می‌کنند:
- تار مشقی: این نوع ساز مناسب افرادی است که می‌خواهند نواختن این ساز را شروع کنند و در ابتدای این مسیر هستند.
- تار معمولی
- تارهای حرفه‌ای
گفتنی است که تارها بر اساس سازنده آنها نیز تقسیم‌بندی می‌شوند. «تارهای یحیی»، «افشاری»، «خجسته» و… از این جمله‌اند.
آقا علی اکبر فراهانی
قدیمی ترین نوازندۀ تار که از نام و احوال او اطلاعاتی باقی مانده، «آقا علی‌اکبر فراهانی» فرزند «شاه ولی‌الله» و نوازندۀ دربار محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار است.
پس از او برادرزاده‌اش «آقا غلامحسین» و پسرانش «میرزاعبدالله» و «میرزا حسینقلی» سنت نواختن این ساز را در دربار قاجار ادامه دادند.
«میرزا عبدالله» با تأسیس مکتبی رپرتوار موسیقی دستگاهی را به نظم مشخصی درآورد و آن را با عنوان ردیف بر روی سازهای تار و سه‌تار اجرا کرد و به شاگردان خود انتقال داد.
«میرزا حسینقلی» نیز مانند برادر خود ردیفی تدوین کرد، اما شهرت او بیشتر در هنر نوازندگیِ تار و مخصوصاً قدرت و سرعت پنجه و مضراب بود.
تقریباً اکثر نوازندگان تار در تهرانِ اواخر دورۀ قاجار از این دو استاد بزرگ بهره‌مند شده و سبک نوازندگی این ساز را به نسل بعد منتقل کردند.
انتشار خبر ثبت «ساز تار» در «یونسكو» به نام جمهوری آذربایجان، از سوی ایرانیان خصوصا علاقه مندان به موسیقی سنتی به ویژه «تار» این سوال مطرح میشود که چرا این ساز كه متعلق به فرهنگ ایران است به نام كشوری تازه تاسیس ثبت جهانی می شود.
در دسامبر ۲۰۱۲، یونسکو هنر اجرای آذربایجانی تار را در فهرست میراث فرهنگی و معنوی خود ثبت کرد.
سخنگوی خانه موسیقی «داریوش پیرنیاکان» نسبت به ثبت ساز تار در فهرست میراث معنوی کشور آذربایجان در یونسکو، اعتراض کرد و مسئولین فرهنگی ایران را مقصر می‌دانست و در پاسخ به سخنان مسئولین فرهنگی کشور آذربایجان که گفته بودند، "ما «تار آذربایجان» را ثبت کردیم نه «تار ایرانی»"گفت:
«تبدیل شدن تار ایرانی به ترکی یک جعل تاریخیاست. این ساز از ایران به جمهوری آذربایجان رفت و با برداشتن ربع پرده‌ها و کمی تغییر شکل، عنوان ساز ترکی را بر تار گذاشتند. اگر این ساز ترکی است چرا از مقام‌های موسیقی ایران و دستگاه‌های این موسیقی استفاده میشود.»
زخمه به چه معنی است؟
زخمه: [اصطلاح موسیقی]
- نواختن ساز با سر انگشت یا هر وسیله ی دیگر را می گویند.
- ضربه، ضربه زدن
اصطلاح رپرتوار در موسیقی به چه معنی است؟
رپرتوار مجموعه‌ی قطعات از پیش تمرین شده توسط نوازنده یا خواننده که در صورت لزوم در هر زمانی قابل ارائه و اجرا هستند.
پی نوشت: «در پایان جا دارد از اساتیدی که سالیان در نواختن و گاها در آموزش این ساز زیبا گامهای موثری برداشتند قدردانی و سپاسگزاری کرده و نام آنها را با افتخار در حافظه موسیقی سنتی ایران ثبت کنیم.
امیدوارم نام هیچ‌یک از اساتید از قلم نیافتاده باشد.
سپاسگزارم»
نوازندگان مطرح تار در ایران
- آقا علی‌اکبر خان فراهانی
- آقا حسینقلی
- میرزاعبدالله
- درویش خان
- علینقی وزیری
- موسی معروفی
- نصرالله زرین‌پنجه
- علی‌اکبر شهنازی
- مرتضی نی‌داوود
- عبدالحسین شهنازی
- غلامحسین بیگجه‌خانی
- لطف‌الله مجد
- عطا جنگوک
- فریدون حافظی
- جلیل شهناز
نوازندگان تار در عصر حاضر
- زنده یاد محمدرضا لطفی
- زنده یاد فرهنگ شریف
- هوشنگ ظریف
- حسین علیزاده
- محسن نفر
- داریوش طلایی
- کیوان ساکت
- داریوش پیرنیاکان
- حمید متبسم
- ارشد تهماسبی
- مجید درخشانی
- شهرام میرجلالی